Υπάρχουν δεκαετίες όπου δεν συμβαίνει τίποτα και υπάρχουν εβδομάδες όπου «συμβαίνουν δεκαετίες». Όταν η ιστορία είναι αρκετά συμπιεσμένη και οι άνθρωποι στρέφουν το μυαλό τους σε νέα προβλήματα, η συνείδηση μπορεί να αλλάξει με ταχύτητα αστραπής. Λόγω της συναισθηματικής αστάθειας που συνοδεύει την πανδημία Covid-19, το συλλογικό weltanschauung του κόσμου μετατοπίζεται αισθητά προς τα αριστερά.
από τον Ευελπίδη Οικονομάκη
Ο φόβος και ο πανικός είναι κακοί σύμβουλοι. Αδυσώπητες προβλέψεις έχουν κατακλύσει το διαδίκτυο και ρέουν σαν ποτάμι από τα χείλη των ανθρώπων. Έχω ακούσει θεωρίες συνωμοσίας και φόβους για επικείμενη κοινωνική και οικονομική κατάρρευση που διατρέχουν τη γκάμα από αυξανόμενο εθνικισμό, στρατιωτική δικτατορία, παγκόσμιο πόλεμο και αποκάλυψη των ζόμπι έως μαζική απο-αστικοποίηση, επιστροφή στην ύπαιθρο και μια υβριδική μορφή μεταμοντέρνου φεουδαλισμού.
Τέτοιες απόψεις δεν είναι σοβαρές. Πάρτε το τελευταίο, για παράδειγμα. Είναι γελοίο να μιλάμε για οποιαδήποτε επιστροφή μεγάλης κλίμακας στην ύπαιθρο. Εάν οι αποτυχημένες προσπάθειες δημιουργίας κομμουνισμού στη Ρωσία και την Κίνα πέτυχαν οτιδήποτε (κάτι που πέτυχε και ο καπιταλισμός), ήταν η εξάλειψη του μικρού αγροτικού νοικοκυριού ως δομικού στοιχείου της παραγωγής.
Αλλά τι γίνεται αν ο Covid-19 σκοτώσει πολύ περισσότερους ανθρώπους από τον αριθμό που προβλέπουν διάφοροι αλγόριθμοι; Τι γίνεται αν προκύψει μια νέα Μεγάλη Πανούκλα ή κάτι παρόμοιο με την ανελέητη επίθεση της ευλογιάς και της ιλαράς που κατέστρεψε τον Νέο Κόσμο μετά το 1492; Αυτές οι καταστροφές αφαίρεσαν τόσες ζωές, ώστε το κόστος εργασίας εκτοξεύθηκε. Με μια τέτοια έλλειψη εργαζομένων, οι εργάτες έτρωγαν και ντύνονταν καλύτερα και οι γαιοκτήμονες παραπονούνταν ότι οι ταπεινοί δεν ήταν πρόθυμοι να δουλέψουν για πενταροδεκάρες. Είναι σαφές ότι μια τέτοια κατάσταση δεν μπορεί να ωφελήσει τους ισχυρούς του πλανήτη.
Για να μην αναφέρουμε ότι ο Χάρος δεν μπορεί να προκαλέσει τέτοιο ακραίο χάος στον παγκόσμιο πληθυσμό. Η σύγχρονη ιατρική, η μεγάλη επέκταση του κράτους (αποτέλεσμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου), η ψηφιακή επανάσταση και η ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν σήμερα οι πληροφορίες, πιθανότατα θα περιορίσουν το μακάβριο χορό σε ένα γρήγορο twist παρά ένα μακρύ βαλς. Αυτό αντικατοπτρίζεται στα στατιστικά στοιχεία, τα οποία δεν συγκρίνονται με αυτά της Μεγάλη Πανούκλα ή της ισπανικής «κυρίας», την φονική επιδημία γρίπης του 1918-20.
Ο Covid-19 είναι πολύ πιο Δαρβινικός και λιγότερο αδιάκριτος ή «δημοκρατικός» από τις προηγούμενες πανδημίες. Δεν τείνει να σκοτώνει νέους. Ακόμη και στη χειρότερη περίπτωση, θα κάνει τον κόσμο ακόμα νεότερο από ό, τι είναι ήδη (ειδικά σε αναπτυσσόμενες περιοχές).
Ωστόσο, μήπως επωφελούνται οι πλούσιοι και ισχυροί από την κρίση; Παρόλο που η πανδημία είναι μια μεγάλη ευκαιρία για μείωση μισθών, κάθε πλεονέκτημα που αποκομίζεται από αυτό αντισταθμίζεται από την τεράστια μείωση του παγκόσμιου εμπορίου. Παρά τις πολιτικές λιτότητας, ποσοτικής χαλάρωσης, αγοράς χρεογράφων και διατήρησης των επιτοκίων κοντά στο μηδέν, ο όγκος του παγκόσμιου εμπορίου έπεφτε πολύ πριν από την επέλαση του ιού Covid-19 στον κόσμο.
Η κρίση αποκάλυψε την ασυμβατότητα του υπάρχοντος συστήματος με την υγεία δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Δεκαετίες λιτότητας αποδεκάτισαν το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης σε πολλές χώρες. Αυτό έγινε για να μειωθούν «περιττές» δαπάνες και να αναγκαστεί ο κόσμος να αναζητήσει ιδιωτικές εναλλακτικές λύσεις, ανοίγοντας ένα πολύ επικερδές επενδυτικό πεδίο για ιδιωτικές εταιρείες υγειονομικής περίθαλψης. Πολλοί γιατροί μπήκαν σε αυτόν τον χορό, ανταλλάσσοντας τον όρκο του Ιπποκράτη με έναν υποκριτικό όρκο, καθώς έτρωγαν χρήματα από σπασμένα οστά και διάφορες παθολογίες.
Το σύστημα της ελεύθερης αγοράς αντιμετωπίζει μια υπαρξιακή απειλή. Δεν μπορεί να επιζήσει με τον τρόπο που επεβίωνε στο παρελθόν – μέσω παγκόσμιου πολέμου, ο οποίος επέφερε τόσο μεγάλη καταστροφή κεφαλαίου, ώστε να μπορούν να προκύψουν πολλά κέρδη από τη διαδικασία της ανοικοδόμησης.
Η ανάπτυξη της μεταπολεμικής παραγωγής σε ολόκληρο τον κόσμο οδήγησε σε κατάρρευση τη διεθνή αγορά και τα περιθώρια κέρδους μειώθηκαν πολύ. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, επενδυτές άρχισαν να αναζητούν τεράστια κέρδη σε μη ουσιώδεις τομείς. Προηγήθηκε ο χρηματοπιστωτικός τομέας, ο οποίος διογκώθηκε πολύ πέρα από την έκταση που δικαιολογείται από την αξία που δημιουργούσε η παραγωγική οικονομία. Νεοφιλελεύθεροι, «χρηματοδοτούμενοι» καπιταλιστές επένδυσαν επίσης χρήματα σε μια σειρά από άλλα κερδοσκοπικά παιχνίδια. Μεταξύ αυτών ήταν οι φούσκες των ακινήτων, οι αγορές προϊόντων και μετοχών και οι «μονόκεροι» (Capricorns) που επένδυσαν στο τσουνάμι έξυπνης τεχνολογίας. Τις γνωρίζετε καλά: Uber, AirBnB, Instacart, Snapchat, Pinterest και Dropbox, μεταξύ άλλων.
Αν περιηγηθείτε στο δίκτυο, είναι αδύνατον να μην παρατηρήσετε ότι πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να αποκαλούν την πανδημία φάρσα η πονηρία. Αυτό είναι προφανώς λανθασμένο, αλλά αυτά τα σχόλια εκφράζουν τους φόβους που έχουν οι άνθρωποι ότι θα εξαπατηθούν ξανά και ότι οι πλούσιοι και ισχυροί θα χρησιμοποιήσουν την κρίση εναντίον τους.
Όμως, η μεγάλη αρπαγή έχει τελειώσει. Και είναι παράλογο να περιμένουμε ότι νεοφιλελεύθεροι καπιταλιστές θα επωφεληθούν από το μειωμένο κόστος εργασίας για να ανακαλύψουν τον εαυτό τους ως νέοι Henry Fords, John Rockefellers και Andrew Carnegies.
Η Μεγάλη Ύφεση συρρίκνωσε την παγκόσμια οικονομία και κατέστρεψε το διεθνές εμπόριο. Η πανδημία Covid-19 κάνει το ίδιο, μόνο με μια κολοσσιαία διαφορά. Φαίνεται ότι είμαστε τυχεροί στην ατυχία μας. Αυτή τη φορά ένα τεράστιο πλήγμα στην παγκόσμια οικονομία δεν μπορεί να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο. Ο λόγος είναι απλός: οι ατομικές βόμβες που έπεσαν στην Ιαπωνία το καλοκαίρι του 1945, κατέστησαν τον ολοκληρωτικό πόλεμο αδύνατο.
Οι επιδημίες είναι ένας καθρέφτης για την ανθρωπότητα, που αντανακλά τις υπάρχουσες ηθικές σχέσεις που έχουν οι κυβερνήσεις και τα θεσμικά όργανα προς τους πολίτες, καθώς και εκείνες που οι άνθρωποι έχουν ο ένας προς τον άλλο. Υπάρχει μια τεράστια διαφορά μεταξύ του τρόπου με τον οποίο οι πρώτοι και οι τελευταίοι αντέδρασαν στην κρίση Covid-19. Όταν ξεκίνησε η πανδημία, αρκετές κυβερνήσεις διατύπωσαν «δηλώσεις βανίλιας» που υποβάθμιζαν τον κίνδυνο. Το κύριο μέλημά τους δεν ήταν η υγεία των πολιτών, αλλά η εξοικονόμηση των κερδών των τραπεζών και των μονοπωλίων. Η αντίθεση ως προς το πώς απλοί άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη αντιδρούν στην κρίση είναι μεγάλη.
Η πανδημία Covid-19 είναι πολύ χειρότερη από μια φυσική καταστροφή. Τα ακανθώδη λόγια της Greta Thunberg σχετικά με την κλιματική αλλαγή φαίνονται σχεδόν άσχετα τώρα. Όπως και κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, οι ζωές των ανθρώπων διακόπτονται απότομα και οικογένειες χωρίζονται. Αντίθετα από τον πόλεμο, όμως, η κρίση ενώνει ανθρώπους. Το αποτέλεσμα που έχει σε επίπεδο βάσης είναι παρόμοιο με αυτό που θα περίμενε κανείς από μια επίθεση στον πλανήτη μας από εξωγήινους.
Οι κυβερνήσεις ανησυχούν ότι ο λαός θα αρχίσει να παίρνει τα πράγματα στα χέρια του. Σε ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων η Ιταλία, η Ισπανία αλλά και οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι εργαζόμενοι παρενέβησαν άμεσα και επέβαλαν το κλείσιμο ορισμένων εγκαταστάσεων. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι απεργίες αυξάνονταν πριν ξεσπάσει η πανδημία. Τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 2019, για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες είδαν την πρώτη εθνική απεργία εργαζομένων στην παραγωγή αυτοκινήτων σε περισσότερα από σαράντα χρόνια.
Οι άνθρωποι ζητούν την κατάργηση του κινήτρου κέρδους στην ιατρική και στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Κάποιοι ζητούν ακόμη και την άμεση κατάσχεση ξενοδοχείων, άδειων πολυκατοικιών και αρχοντικών, για να τα μετατρέψουν σε ξενώνες για ασθενείς.
Εάν αυτή η κρίση οδηγήσει σε επιστροφή στην παραγωγή, αυτό μόνο καλό θα είναι. Θα αναγκάσει εκατομμύρια ανθρώπους, ειδικά σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, να σηκωθούν από τα οπίσθια τους. Η καθιστική κοινωνική συμπεριφορά είναι συμπτωματική της κοινωνικής αποσύνθεσης. Κατά τη διάρκεια μεγάλων κρίσεων, οι κοινωνικοί θεσμοί που υποστηρίζουν υπέρ-εξειδίκευση απομακρύνονται και οι άνθρωποι τείνουν να γίνονται πιο γενικευμένοι στο έργο τους και στις καθημερινές τους συνήθειες.
Για δεκαετίες, η λέξη-κλειδί των κυβερνώντων ελίτ ήταν η ιδιωτικοποίηση. Οι μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις κομματιζόταν και πωλούνταν για δυο πεντάρες στους πλούσιους. Την ίδια την έννοια της εθνικοποίησης την κορόιδευαν και τη γελοιοποιούσαν ως κάτι που ανήκει στο φασματικό παρελθόν. Τώρα, ξαφνικά, η μουσική έχει αλλάξει. Λάβετε επίσης υπόψη, για παράδειγμα, τα πρόσφατα λόγια του κ. Bruno Le Maire, Υπουργού Οικονομικών της Γαλλίας: «Δεν θα διστάσω να χρησιμοποιήσω όλα τα διαθέσιμα μέσα για να προστατεύσω τις μεγάλες γαλλικές εταιρείες … Μπορώ ακόμη να χρησιμοποιήσω τον όρο εθνικοποίηση αν είναι απαραίτητο». Στο ίδιο πνεύμα, ο πρόεδρος Donald Trump (!) ανάγκασε τη General Motors να φτιάξει αναπνευστήρες.
Νεοφιλελεύθεροι αναλυτές φτάνουν στην οδυνηρή συνειδητοποίηση ότι το σύστημα ελεύθερης αγοράς έχει ένα πάρα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Το διάσημο περιοδικό ενημέρωσης χρηματιστηριακών εταιρειών Macquarie Wealth Management προειδοποίησε ότι ο «καπιταλισμός πεθαίνει» και ότι ο κόσμος κατευθύνεται προς «κάτι που θα είναι πιο κοντά σε μια έκδοση του κομμουνισμού».
Ένα πράγμα είναι βέβαιο: έχουμε διασχίσει τον Ρουβικώνα. Σε λίγες μόνο εβδομάδες, η υφιστάμενη κοσμοθεωρία έχει υποστεί τεράστια αλλαγή. Είναι πλέον αδύνατο τώρα να επιστρέψουν οι ηγέτες των μεγάλων «παικτών» του κόσμου – οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα, η Ρωσία και η Ευρωπαϊκή Ένωση – στο status quo ante. Ποιος θα συμφωνήσει με τα τρελά χρήματα που δαπανώνται μέχρι στιγμής για στρατιωτική δύναμη και τεχνολογία; Ο Covid-19 αντιπροσωπεύει όχι μόνο ένα ισχυρό πλήγμα για τα στρατιωτικό-βιομηχανικά συγκροτήματα του πλανήτη, αλλά και την ίδια την παρόρμηση να ασκηθεί πολιτική με «άλλα» μέσα.
Ο μεταμοντέρνος μας κόσμος είναι άρρωστος με κάτι πολύ χειρότερο από τον ιό Corona-19 και ο κόσμος το γνωρίζει. Μόλις κατορθώσουμε να περιορίσουμε τον αόρατο εχθρό, θα αντιμετωπίσουμε ένα πολύ πιο ορατό εχθρό. Και επιτέλους θα αποχαιρετίσουμε ένα σάπιο σύστημα που έχει ξεπεράσει τη χρησιμότητά του.