Ο βιομηχανικός καπιταλισμός εξαρτάται από την εκμετάλλευση και τον έλεγχο της φύσης, με καταστροφικές συνέπειες που αναγνωρίζουμε μόνο τώρα. Ο καπιταλισμός της επιτήρησης εξαρτάται από την εκμετάλλευση και τον έλεγχο της ανθρώπινης φύσης», γράφει η Shoshana Zuboff, καθηγήτρια στο Harvard Business School στο βιβλίο της «The Age of Surveillance Capitalism».
Τα πρωτότυπα του καπιταλισμού της επιτήρησης είναι το Google και το Facebook, τα οποία εξάγουν πληροφορίες από τους χρήστες τους και τις αναπτύσσουν για να ανασχεδιάσουν τη συμπεριφορά τους, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουν το κέρδος τους. Διαβάζοντας τον Μαρξ με σύγχρονους όρους, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι τεχνολογικές εταιρείες εκμεταλλεύονται τη συμπεριφορική μας υπεραξία από τα δεδομένα που εξάγουν από εμάς.
Η ανθρώπινη εμπειρία είναι για τους τεχνολογικούς κολοσσούς η πρώτη ύλη που εξορύσσεται. Η ατομική αυτονομία γίνεται αντικείμενο σφετερισμού από την πανταχού παρούσα παρακολούθηση, με συμπεριφορικές τεχνικές που σκάβουν βαθιά σε αυτό που ήταν κάποτε ένας ιδιωτικός και υποκειμενικός κόσμος. Η προσωπική εμπειρία είναι εμπορευματοποιημένη και αναμορφωμένη προς το συμφέρον του κεφαλαίου. Παρά τον οποιονδήποτε ουτοπικό ισχυρισμό ότι πρόκειται για μια δύναμη που χειραγωγεί άτομα, αυτός είναι ένας τύπος κολεκτιβισμού που υπονομεύει, αυτό που έχει περιγραφεί στο παρελθόν, ως ελεύθερη βούληση.
«Ο καπιταλισμός της εποπτείας μπορεί να περιγραφτεί καλύτερα ως πραξικόπημα από ψηλά, όχι ως ανατροπή του κράτους, αλλά ως ανατροπή της προσωπικής κυριαρχίας και μιας επικίνδυνης μετατόπισης προς την δημοκρατική αποσταθεροποίηση που απειλεί σήμερα τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες», λέει η Zuboff. Οι μεγάλες εταιρίες δεδομένων παρουσιάζουν το μέλλον ως μια νέα εποχή διαφάνειας και ελευθερίας. Στην πραγματικότητα, το τελικό σημείο του καπιταλισμού της πληροφορίας είναι μια ολοκληρωτική κοινωνική δομή.
Η εποχή της Εποπτείας είναι γεμάτη με συγκλονιστικά παραδείγματα αυτής της αναδυόμενης τάξης πραγμάτων. Το 2016, το 89% των εσόδων της μητρικής εταιρείας Google, Alphabet, προήλθε από τα στοχευμένα διαφημιστικά προγράμματα της Google. Η πρώτη ύλη της Google – τα ιστορικά περιήγησης των χρηστών της – είναι εξαιρετικά μεγάλη. Το 2017, επεξεργάζονταν περισσότερα από 40.000 ερωτήματα αναζήτησης ανά δευτερόλεπτο – περισσότερα από 3,5 δισεκατομμύρια ημερησίως και 1,2 τρισεκατομμύρια ευρώ ετησίως. Το Street View, το οποίο έχει φωτογραφίσει αστικά περιβάλλοντα σε δεκάδες χώρες, αποτελεί τη βάση για τα αυτοκινούμενα οχήματα και δουλεύει για την «πόλη της Google» – ένα πλήρως ενσύρματο περιβάλλον στο οποίο θα μπορεί να παρατηρηθεί σχεδόν κάθε ανθρώπινη αλληλεπίδραση.
Τα διασυνδεμένα αυτοκίνητα θα μπορούσαν να παρακολουθούν τους οδηγούς και, για παράδειγμα να αυτοκλειδώνονται αν ο κάτοχος τους δεν έχει πληρώσει τη δόση του. Μια άλλη πρόταση είναι να παρακολουθείται η υγεία μας από ηλεκτρονικές συσκευές τις οποίες θα φοράμε, οι οποίες θα ευνοούν την ιχνηλασιμότητα μας αλλά θα «φροντίζουν» και για τη συμμόρφωσή μας με τα προγράμματα διατροφής και φαρμάκων που ακολουθούμε. Όσο «το ίντερνετ των πραγμάτων» εξελίσσεται, τα ταμπλό των αυτοκινήτων, τα ψυγεία μας, τα γυαλιά μας και τα ρολόγια μας, θα γίνουν πλατφόρμες διαφήμισης. Τα δεδομένα τοποθεσίας που συλλέγονται από τα smartphones καταγράφουν ήδη, άλλωστε, τον τρόπο με τον οποίο μετακινούνται οι άνθρωποι και διαμορφώνουν το πού ψωνίζουν και τι καταναλώνουν.
Το 2017, η Levi Strauss κυκλοφόρησε στην αγορά ένα διαδραστικό σακάκι, που είχε ενσωματωμένους αισθητήρες που ανιχνεύουν, αποκρυπτογραφούν και καταγράφουν χειρονομίες, τόσο μικρές όσο το κούνημα ενός δακτύλου. Νωρίτερα το 2015, μια start-up εταιρεία πήρε επιχορήγηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την ανάπτυξη αυτοματοποιημένης τεχνολογίας που θα μπορεί να «μετρήσει δείκτες συμπεριφοράς που μέχρι σήμερα δεν μπορούσαν να μετρηθούν επειδή ήταν πολύ λεπτεπίλεπτοι για να μετρηθούν από το ανθρώπινο μάτι και αυτί».
Παραβλέποντας τη συνειδητή συνειδητοποίηση, οι τεχνολογίες αυτές είναι σε θέση να παρακολουθούν τις ανθρώπινες αισθήσεις και τα συναισθήματα σε μεγαλύτερο βάθος από ό,τι τα ανθρώπινα όντα μπορούν να κάνουν οι ίδιοι. Κάπως έτσι η επιτήρηση θα είναι πανταχού παρούσα και συνεπώς αόρατη. Όπως δήλωσε το 2015 ο πρώην εκτελεστικός πρόεδρος της Alphabet και της Google Eric Schmidt: «Το Διαδίκτυο θα εξαφανιστεί. Θα υπάρχουν τόσες πολλές IP διευθύνσεις … τόσες συσκευές, αισθητήρες, πράγματα που φοράτε, πράγματα με τα οποία αλληλεπιδράτε, που δεν θα το αισθανθείτε. Θα είναι μέρος της ύπαρξής σας όλη την ώρα».
Οι τεχνολογίες παρακολούθησης και ελέγχου θα διαμορφώσουν έναν κόσμο διαφορετικό από αυτόν που υπήρξε μέχρι σήμερα. Το απώτερο στάδιο του καπιταλισμού της επιτήρησης είναι ένας τρόπος ζωής στον οποίο οι άνθρωποι έχουν παραδώσει την ανθρώπινη ιδιότητα τους, χωρίς καν να το συνειδητοποιούν.
Το κράτος επιτήρησης που έχει στήσει ο Σι Τζινπίνγκ στην Κίνα, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τεχνολογικού ολοκληρωτισμού, αναφέρει το NewStatesman. Σε αντίθεση με τα απολυταρχικά κράτη στο παρελθόν, η Κίνα του Σι δεν περιορίζεται στην απαγόρευση της αντιπολίτευσης και στην απομόνωση της υπόλοιπης κοινωνίας. Στόχος του είναι να δεσμεύσει ολόκληρο τον λαό του στον τρόπο σκέψης του και έτσι να εξασφαλίσει τη μονιμότητα του καθεστώτος του. Στις μαρξιστικές αναλύσεις, η κινητήρια δύναμη είναι η συσσώρευση κεφαλαίου. Στην Κίνα όμως, η διατήρηση της εξουσίας είναι πιο σημαντική. Η μικρότερη οικονομική ανάπτυξη αυξάνει μόνο την ανάγκη για παγκόσμια παρακολούθηση. Το κινεζικό κράτος επιτήρησης, το οποίο είναι πιο εκτεταμένο από οποιοδήποτε στη Δύση, αναμένεται να γίνει ακόμα πιο επιθετικό καθώς η οικονομία επιβραδύνεται.
Αυτό δεν είναι κάτι που μπορεί να περάσει απαρατήρητο, καθώς σημαίνει ότι οι κοινωνίες επιτήρησης μπορούν να αναπτυχθούν όπου υπάρχει η απαραίτητη τεχνολογία. Δεν περιορίζονται στον καπιταλισμό της αγοράς και η κατάργηση αυτού του οικονομικού συστήματος δεν αποκλείει την ύπαρξη κράτους επιτήρησης.
Πώς θα πατήσουμε φρένο σε αυτή την ξέφρενη πορεία; Θα πρέπει πρώτα από όλα να το θελήσουμε. Κάποιοι μπορεί να ονειρεύονται τη ζωή χωρίς το smartphone τους, αλλά λίγοι στα αλήθεια θα μπορούσαν να ανεχθούν μια τέτοια ζωή για πολύ. Εδώ χρειάζεται μια δημοκρατική πολιτική παρέμβαση που θα μπορούσε να μετριάσει τις υπερβολές των μεγάλων εταιρειών δεδομένων. Μέχρι ένα σημείο, τουλάχιστον. Αλλά οι τεχνολογικοί κολοσσοί δεν είναι η μόνη απειλή. Τα εγκληματικά καρτέλ, οι τρομοκρατικές οργανώσεις και τα τυραννικά κράτη χρησιμοποιούν επίσης νέες τεχνολογίες πληροφοριών για κακοήθεις σκοπούς και δεν μπορούν να ελεγχθούν, απλά με νόμους εναντίον τους. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος πίσω σε έναν κόσμο χωρίς μαζική παρακολούθηση και πόλεμο πληροφοριών. Κάπως έτσι φαντάζει η διαδρομή αυτή να οδεύει σε αδιέξοδο.
Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι θα περάσει ποτέ το όνειρο μιας κοινωνίας που κυβερνάται από μια ελίτ, που θα μας επιτηρεί όλους. Οι τιτάνες των μεγάλων δεδομένων είναι τόσο παραληρητικοί στην σκέψη τους, όπως κάθε κυρίαρχη τάξη στο παρελθόν και είναι διασπασμένοι μεταξύ τους.
Ας ελπίσουμε πως οι αγώνες μας θα βάλουν την δυστοπία του ολοκληρωτισμού της τεχνολογίας στον κάλαθο της μελλοντικής ιστορίας, όπως οι αγώνες των προκατόχων μας έχουν στείλει ολοκληρωτικά καθεστώτα του παρελθόντος στον πολιτικό Καιάδα.