Το ξημέρωμα της Πρωτομαγιάς του 1976, η Ελλάδα ξύπνησε σοκαρισμένη από την είδηση ενός θανάτου που ακόμη και σήμερα προκαλεί συζητήσεις, αναλύσεις και έντονα ερωτήματα. Ο Αλέκος Παναγούλης —ποιητής, πολιτικός και αγωνιστής κατά της Δικτατορίας— έχασε τη ζωή του σε τροχαίο δυστύχημα στη Λεωφόρο Βουλιαγμένης. Ήταν μόλις 36 ετών.
Το αυτοκίνητο που οδηγούσε εξετράπη της πορείας του και έπεσε με δύναμη στην είσοδο ενός υπόγειου καταστήματος. Οι συνθήκες του δυστυχήματος χαρακτηρίστηκαν από την πρώτη στιγμή ως αδιευκρίνιστες, με τις φήμες για ενδεχόμενη δολοφονική ενέργεια να φουντώνουν.
Ένας θάνατος που γέννησε υποψίες
Η εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στο φύλλο της 4ης Μαΐου 1976, μιλούσε για ένα “γεγονός εθνικών διαστάσεων” που συγκλόνισε την κοινή γνώμη, ειδικά καθώς ο Παναγούλης ετοιμαζόταν να αποκαλύψει κρίσιμα στοιχεία για τα εγκλήματα της Χούντας. Είχε ήδη λάβει απειλητικές επιστολές και, σύμφωνα με μαρτυρίες, ένιωθε ότι τον παρακολουθούσαν.
Η υποψία για σκόπιμη εκτροπή του αυτοκινήτου του ενισχύθηκε από το γεγονός ότι, λόγω της αργίας της Πρωτομαγιάς, οι εφημερίδες δεν κυκλοφόρησαν ούτε το Σαββατοκύριακο, με αποτέλεσμα η ενημέρωση να καθυστερήσει σημαντικά.
Η φωνή της αμφισβήτησης και ο Παύλος Μπακογιάννης
Σε άρθρο του την ίδια περίοδο, ο Παύλος Μπακογιάννης ανέδειξε την αίσθηση αδικίας και οργής που κυριαρχούσε: «Ο βίαιος θάνατος ενός ανθρώπου που είχε γίνει σύμβολο αντίστασης κατά της εφτάχρονης τυραννίας, γεννά ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί». Πολλοί πίστευαν ότι ο Παναγούλης καταδιώχθηκε το μοιραίο βράδυ και ότι κάποιοι φρόντισαν να μην φτάσει ποτέ στην αλήθεια που αναζητούσε.
Ο Βασίλης Βασιλικός και η μετατροπή της Πρωτομαγιάς σε ημέρα μνήμης
Δύο δεκαετίες αργότερα, ο συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός εξομολογείται πως η Πρωτομαγιά απέκτησε για τον ίδιο μια άλλη, σκοτεινή διάσταση: «Από γιορτή των λουλουδιών και των εργατών, έγινε η ημέρα που έμαθα τον θάνατο του Αλέκου, μέσα από ένα τρανζίστορ στο λεμονοδάσος του Πόρου».
Ο Βασιλικός εξέφρασε την αδυναμία του να πιστέψει πως ένας άνθρωπος που είχε αντέξει βασανιστήρια, απομονώσεις και απόπειρες εξόντωσης μέσα στις φυλακές της Χούντας, θα πέθαινε απλώς σε ένα τροχαίο. Παρ’ όλες τις προσωπικές έρευνές του, δεν βρέθηκε αποδεικτικό στοιχείο για εγκληματική ενέργεια. «Ήταν ατύχημα. Τελεία και παύλα», έγραψε. Μα η τελεία αυτή για πολλούς έμεινε μετέωρη.
Ο Παναγούλης που δεν πρόλαβε να ζήσει την ελευθερία
Ο Αλέκος Παναγούλης δεν ήταν απλώς πολιτικός. Ήταν ο άνθρωπος που προσπάθησε να ανατινάξει τον δικτάτορα Παπαδόπουλο τον Αύγουστο του 1968 και κατέληξε σε απομόνωση, βασανιστήρια και φυλακίσεις επί πέντε χρόνια. Μέσα στα κελιά, έγραφε ποιήματα με ό,τι είχε: λέξεις αντί για σφαίρες, φωνές αντί για όπλα.
Οι στίχοι του, πολλές φορές προφητικοί και πάντα πολεμικοί, φανέρωναν μια ψυχή που δεν λύγιζε:
«Θα κάνω τα κρανία σας μελανοδοχεία για να γράφω», απειλούσε τους βασανιστές του.
Η μνήμη ξεθωριάζει, όχι όμως και το χρέος
Ο Βασιλικός με πικρία παρατηρεί την σταδιακή υποχώρηση του ενδιαφέροντος γύρω από τη μνήμη του Παναγούλη: από τα εκατομμύρια της κηδείας, στους λίγους δεκάδες των τελευταίων μνημοσύνων. «Δεν υπήρξε ποτέ κομματικός μηχανισμός να τον “αγιοποιήσει”. Μόνο κάποιοι δρόμοι πήραν το όνομά του. Και ούτε αυτοί δεν θυμίζουν πάντα ποιος ήταν».
Ο ίδιος αναρωτιέται πόσοι από εκείνους που κατοικούν στην οδό Αλέκου Παναγούλη γνωρίζουν ποιος ήταν. Για τον Βασιλικό —και για λίγους ακόμη— η Πρωτομαγιά δεν θα πάψει να είναι μέρα οδύνης. Μέρα που ένας άνθρωπος-σύμβολο έφυγε, λίγο πριν καταφέρει να μιλήσει ελεύθερα για όλα όσα έζησε και γνώριζε.
Η παρακαταθήκη του Παναγούλη
Ο Αλέκος Παναγούλης δεν πρόλαβε να χαρεί τη δημοκρατία που βοήθησε να επιστρέψει. Έφυγε πριν απολαύσει τους καρπούς της ελευθερίας για την οποία αγωνίστηκε. Και ίσως γι’ αυτό, η απουσία του παραμένει τόσο βαριά, τόσο αδικαίωτη.
