Η σιωπηλή επιδημία της εποχής μας: Μοναξιά σε έναν κόσμο γεμάτο ανθρώπους

Η ψυχοθεραπεύτρια Δανάη Παπαϊωάννου και η ψυχολόγος Τόνια Νικολαΐδη αναλύει το φαινόμενο της μοναξιάς που αποκτά πλέον διαστάσεις επιδημίας στη σύγχρονη εποχή

Στην Ελλάδα του σήμερα, με φόντο την οικονομική κρίση, την πανδημία, την αστικοποίηση και τη ραγδαία ψηφιοποίηση της καθημερινότητας, όλο και περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν μόνοι.

Όπως επισημαίνουν στο Newsbomb δύο ειδικοί στην ψυχική υγεία, η ψυχοθεραπεύτρια Δανάη Παπαϊωάννου και η ψυχολόγος Τόνια Νικολαΐδη, η τάση της μοναξιάς λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις και στην ελληνική κοινωνία, πλήττοντας εξίσου τους ηλικιωμένους, τους νέους, τους κατοίκους των πόλεων αλλά και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, πίσω από το φαινομενικά «δικτυωμένο» προσωπείο της σύγχρονης ζωής.

Η Δανάη Παπαϊωάννου, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας και Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια, μίλησε στο Newsbomb.gr για τη μοναξιά, ένα φαινόμενο που απασχολεί όλο και περισσότερους ανθρώπους στη σύγχρονη εποχή. Όπως εξηγεί, δεν πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο, αλλά για μια «διαχρονική ανθρώπινη εμπειρία», η οποία στις μέρες μας έχει ενταθεί και καταστεί πιο αναγνωρίσιμη λόγω των συνθηκών της σύγχρονης κοινωνίας.

«Η μοναξιά αποτελεί διαχρονική ανθρώπινη εμπειρία. Ωστόσο, η σύγχρονη κοινωνία, με τις ραγδαίες αλλαγές και την ψηφιοποίηση της επικοινωνίας, έχει εντείνει το φαινόμενο, καθιστώντας το πιο ορατό και αναγνωρίσιμο. Ο Freud ανέδειξε τη σημασία των πρώιμων σχέσεων και των ασυνείδητων συγκρούσεων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας», είπε αρχικά.

Και πρόσθεσε: «Η αποξένωση από τον εαυτό και τους άλλους μπορεί να οδηγήσει σε αισθήματα μοναξιάς. Ο Winnicott, από την πλευρά του, τόνισε τη σημασία του περιβάλλοντος για την ανάπτυξη ενός αυθεντικού εαυτού. Η απουσία ενός περιβάλλοντος που διαμορφώνει και διατηρεί μια συνεκτική αίσθηση του εαυτού, μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση και δυσκολία στη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων. Σήμερα, η ψηφιακή επικοινωνία, αν και προσφέρει άμεση σύνδεση, συχνά στερείται βάθους και αυθεντικότητας, ενισχύοντας την αίσθηση της μοναξιάς».

Παράλληλα, η Τόνια Νικολαΐδη προσθέτει ότι «ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κοινωνικό ον». Η μοναξιά, όπως διευκρινίζει, δεν είναι απλώς φυσική απομόνωση αλλά «το υποκειμενικό βίωμα της έλλειψης ουσιαστικής σύνδεσης, την οποία το άτομο επιθυμεί αλλά δεν έχει». Διαχωρίζει επίσης τη μοναξιά από τη μοναχικότητα, λέγοντας ότι η δεύτερη μπορεί να είναι επιλογή, ενώ η πρώτη είναι μια επώδυνη απουσία.

«Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε εξαρχής τη «μοναξιά» από τη «μοναχικότητα». Η μοναχικότητα μπορεί να είναι και επιλογή, να επιδιώκεται δηλαδή από το άτομο, είτε λιγότερο είτε περισσότερο, είτε κατά περιόδους. Η μοναξιά από την άλλη είναι το υποκειμενικό βίωμα της έλλειψης της ουσιαστικής σύνδεσης, την οποία το άτομο επιθυμεί αλλά δεν έχει. Οπότε δεν είναι απλώς η απουσία άλλων ανθρώπων, με την έννοια της φυσικής απομόνωσης. Κάποιος μπορεί να περιβάλλεται από άλλους και παρ’ όλα αυτά να νιώθει βαθιά μόνος, άρα η ποιότητα των σχέσεων παίζει καθοριστικό ρόλο. Οι σχέσεις για να θεωρούνται υποστηρικτικές πρέπει να παρέχουν συναισθηματική εγγύτητα, ασφάλεια, κατανόηση, αποδοχή και να δημιουργούν γενικότερα ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο το άτομο να μπορεί να εκφράζεται και να υπάρχει ελεύθερα», σημειώνει.

Οι ψυχολογικοί παράγοντες που μας απομακρύνουν

«Η απομόνωση μπορεί να προκύψει από διάφορους ψυχολογικούς παράγοντες», αναφέρει η κυρία Παπαϊωάννου. «Ένας γονέας που αποσύρεται μπροστά στην επιθετικότητα του παιδιού μπορεί να συμβάλλει σε μια ενήλικη προσωπικότητα με δυσκολία στις σχέσεις. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ο φόβος απόρριψης και η έλλειψη ανθεκτικότητας είναι κομβικά».

Η κυρία Νικολαΐδη εντοπίζει επιπλέον βασικούς ψυχολογικούς παράγοντες που οδηγούν στη μοναξιά:

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση και κοινωνικό άγχος
• Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων
• Αρνητικά γνωστικά σχήματα και πεποιθήσεις
• Ψυχικές διαταραχές όπως κατάθλιψη, άγχος ή μη ασφαλής τύπος προσκόλλησης
• Εξωτερικά γεγονότα: πένθος, ανεργία, διαζύγιο, ασθένεια ή γήρας

Η μεταμόρφωση των σχέσεων στη σύγχρονη Ελλάδα

Στην Ελλάδα, όπως αναφέρει η Δανάη Παπαϊωάννου, οι τελευταίες δύο δεκαετίες χαρακτηρίστηκαν από έντονες κοινωνικές και οικονομικές ανακατατάξεις, που επηρέασαν βαθιά τη φύση των διαπροσωπικών σχέσεων.

«Τα τελευταία χρόνια, η ελληνική κοινωνία έχει βιώσει σημαντικές και βαθιές αλλαγές: οικονομική κρίση, πανδημία, ραγδαία εξέλιξη και επένδυση στην τεχνητή νοημοσύνη. Αυτές οι αλλαγές έχουν επηρεάσει τον τρόπο που σχετιζόμαστε. Παρατηρείται μια μετατόπιση από τις παραδοσιακές, πρόσωπο με πρόσωπο, σχέσεις προς πιο ψηφιακές και επιφανειακές μορφές επικοινωνίας. Η χρήση των emoji έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής επικοινωνίας των νέων, προσφέροντας έναν άμεσο τρόπο έκφρασης και εκτόνωσης, αλλά παράλληλα ενισχύοντας την επιφανειακή κατανόηση των συναισθημάτων. Αυτή η αλλαγή μπορεί να οδηγήσει σε δυσκολία στην ανάπτυξη βαθύτερων, αυθεντικών σχέσεων, καθώς και σε αυξημένα αισθήματα μοναξιάς και απομόνωσης», σημείωσε.

Η Τόνια Νικολαΐδη εξηγεί: «Η αύξηση της ανεργίας και η συγκέντρωση του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα ενισχύει την ανωνυμία. Οι οικογένειες είναι μικρότερες, πολλές είναι μονογονεϊκές, και η συλλογικότητα έχει υποχωρήσει μπροστά στο ατομικό πρότυπο ζωής».

Ποιοι είναι οι πιο ευάλωτοι σήμερα

Η μοναξιά αγγίζει όλες τις ηλικιακές και κοινωνικές ομάδες, με διαφορετικούς μηχανισμούς. Σύμφωνα με την Τόνια Νικολαΐδη:

• Νέοι και έφηβοι: Ζουν σε ψηφιακά δίκτυα αλλά στερούνται αυθεντικής επαφής. Η ανάγκη για αποδοχή, οι κοινωνικές συγκρίσεις και η υπαρξιακή ανασφάλεια τους καθιστούν ιδιαίτερα ευάλωτους.
• Ενήλικες μέσης ηλικίας: Εκτίθενται σε burnout, έντονο άγχος, εργασιακή εξουθένωση και οικογενειακή απομόνωση.
• Ηλικιωμένοι: Συχνά ζουν με περιορισμούς, ασθένειες, απώλεια συντρόφων και μειωμένη κοινωνική επαφή.
• Άτομα με αναπηρίες, χρόνια νοσήματα, μετανάστες, πρόσφυγες: Αντιμετωπίζουν στιγματισμό, αποκλεισμό και δυσκολίες ένταξης.

Η Παπαϊωάννου συμπληρώνει: «Οι άνθρωποι σήμερα δυσκολεύονται να διαχειριστούν τα δυσάρεστα συναισθήματα και συχνά επιλέγουν απομονωτικές συμπεριφορές ως άμυνα στις σύγχρονες πιέσεις».

Όταν η ψυχολογία οδηγεί στην απομόνωση

Η ψυχική απομόνωση δεν είναι ποτέ αποτέλεσμα ενός μόνο παράγοντα. Η Δανάη Παπαϊωάννου υπογραμμίζει τη σημασία της παιδικής ηλικίας, της αυτοεκτίμησης και των προσωπικών εμπειριών στη διαμόρφωση αυτής της εσωτερικής απομάκρυνσης από τους άλλους.

«Η απομόνωση μπορεί να προκύψει από διάφορους ψυχολογικούς παράγοντες. Ένας γονέας που δεν μπορεί να επιβιώσει την επιθετικότητα του παιδιού του αλλά αντίθετα αποσύρεται ή αντεπιτίθεται, όπως περιγράφει ο Winnicott, μπορεί να συντελέσει στη διαμόρφωση μιας ενήλικης προσωπικότητας που εμφανίζει δυσκολίες στη δημιουργία σχέσεων και σε ελλειμματική ανάπτυξη της ικανότητας για ενδιαφέρον και φροντίδα. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση που συνδέεται με την αίσθηση ότι δεν αξίζουμε την αγάπη ή την προσοχή των άλλων μπορεί να μας οδηγήσει επίσης στην απομόνωση. Επιπρόσθετα, ο φόβος ότι θα απορριφθούμε ή θα πληγωθούμε μπορεί να μας κάνει να αποφεύγουμε εν γένει τις σχέσεις», σημείωσε η Δανάη Παπαϊωάννου.

Τα σημάδια της μοναξιάς και οι ευάλωτες ομάδες

Σημαντικό είναι επίσης να αναγνωρίζουμε τα πρώτα σημάδια της συναισθηματικής απομάκρυνσης. Δεν πρόκειται πάντα για κραυγαλέες συμπεριφορές, αλλά για ήπιες ενδείξεις που σταδιακά ενισχύουν τη μοναξιά.

«Σημάδια ότι ένα άτομο αρχίζει να απομονώνεται περιλαμβάνουν την απομάκρυνση από κοινωνικές δραστηριότητες, τη μείωση της επικοινωνίας με το φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον, την αίσθηση απελπισίας ή εσωτερικού κενού και την αυξημένη χρήση ψηφιακών μέσων ως υποκατάστατο της προσωπικής επαφής», σημείωσε.

Όσον αφορά το ποιοι είναι πιο ευάλωτοι, η ψυχολόγος τονίζει ότι η μοναξιά δεν κάνει διακρίσεις. Ωστόσο, υπάρχουν ομάδες που εκδηλώνουν μεγαλύτερη ευαλωτότητα λόγω κοινωνικών, ηλικιακών ή ψυχικών παραγόντων.

«Οι ηλικιωμένοι συχνά έρχονται αντιμέτωποι με την απώλεια και την απομόνωση, γεγονός που μπορεί να τους οδηγήσει σε πιο εσωστρεφή συμπεριφορά. Αντίστοιχα, οι νέοι παρά τη διαρκή διαδικτυακή συνδεσιμότητα μπορεί να νιώθουν μοναξιά, καθώς οι σχέσεις τους συχνά είναι επιφανειακές και η εφηβεία χαρακτηρίζεται από ευάλωτο ψυχισμό και τάση προς παντοδύναμο έλεγχο. Επιπλέον, και οι κάτοικοι μεγάλων πόλεων αποτελούν ευάλωτη ομάδα, αφού η ανωνυμία και ο ταχύς ρυθμός της καθημερινότητας συχνά εντείνουν το στρες και την αποξένωση. Άτομα που έχουν βιώσει ψυχολογικά τραύματα ή δύσκολες εμπειρίες είναι πιθανό επίσης να δυσκολεύονται να δημιουργήσουν και να επενδύσουν σε ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις», ανέφερε η Δανάη Παπαϊωάννου.

Επιπλέον, η Δανάη Παπαϊωάννου υπογραμμίζει τη σημασία της αναγνώρισης του προβλήματος και της έγκαιρης παρέμβασης.

«Συνοψίζοντας, όλοι μπορεί κάποια στιγμή να βιώσουμε περιόδους μοναξιάς ή συναισθηματικής αποστασιοποίησης. Είναι επομένως σημαντικό να αναγνωρίζουμε τα προειδοποιητικά σημάδια και, ανάλογα με τη συχνότητα και την έντασή τους, να αναζητούμε τη βοήθεια ειδικών, ώστε να αποτραπεί η περαιτέρω απομόνωση».

Τι μπορούμε να κάνουμε – Ως άτομα και ως κοινωνία

Η λύση στη μοναξιά είναι σύνθετη και πολυεπίπεδη. Η Δανάη Παπαϊωάννου τονίζει την ανάγκη αυθεντικής επαφής, καλλιέργειας ενσυνειδητότητας και ψυχολογικής φροντίδας. «Όταν η μοναξιά γίνεται χρόνια και επώδυνη, η ψυχοθεραπεία αποτελεί μια ώριμη επιλογή», λέει.

Η Τόνια Νικολαΐδη προσθέτει ότι:

• Η αναγνώριση του προβλήματος είναι το πρώτο βήμα
• Πρέπει να επενδύσουμε σε ποιοτικές, όχι πολλές και επιφανειακές σχέσεις
• Η συμμετοχή σε ομάδες, δράσεις, εθελοντισμό ενισχύει την κοινωνική σύνδεση
• Ο περιορισμός της υπερβολικής χρήσης των social media είναι απαραίτητος

1 στους 10 Έλληνες νιώθει συχνά μοναξιά

Αυτή η παγκόσμια επιδημία της αυτοεπιβαλλόμενης μοναξιάς, έχει επηρεάσει και τη χώρα μας.

Συγκεκριμένα ένας στους δέκα Έλληνες (το 10%) νιώθει συχνά μοναξιά, ενώ περισσότεροι από τέσσερις στους δέκα (το 43%) συναντιούνται με την οικογένεια ή τους φίλους τους το πολύ μια φορά το μήνα, σύμφωνα με μελέτη του Κοινού Κέντρου Ερευνών (Joint Research Centre-JRC) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Η Ελλάδα, όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο, έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη τόσο όσον αφορά στο υποκειμενικό αίσθημα μοναξιάς των ανθρώπων, όσο και στην πιο αντικειμενική κατάσταση της κοινωνικής απομόνωσης, που αξιολογείται με βάση τη συχνότητα των οικογενειακών και φιλικών επαφών.

Πηγή