Η Ελλάδα, μια χώρα με σπουδαία ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά, βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με μία σιωπηλή αλλά ραγδαία κρίση που δεν είναι άλλη από το μεταναστευτικό και τη γήρανση του πληθυσμού.
Της: Έπης Τρίμη
Το δημογραφικό πρόβλημα, μαζί με τη φυγή των νέων και την αδυναμία του κράτους να ανταποκριθεί με σοβαρότητα, απειλεί να αλλάξει ανεπανόρθωτα τη δομή της ελληνικής κοινωνίας. Πίσω από τους αριθμούς κρύβονται οι πιο οδυνηρές εικόνες της καθημερινότητας. Άδεια σχολεία στα χωριά, γειτονιές χωρίς παιδικές φωνές, σπίτια γεμάτα από τη σιωπή των ηλικιωμένων. Και την ίδια στιγμή, νέοι άνθρωποι, με γνώσεις, ταλέντο και διάθεση για δημιουργία, αποχαιρετούν την πατρίδα τους χωρίς να βλέπουν λόγο να επιστρέψουν.
Η μετάβαση σε μια γερασμένη κοινωνία δεν είναι θεωρητική πρόβλεψη αλλά υπαρκτή πραγματικότητα. Οι νέοι δεν ελπίζουν πια. Όχι γιατί τους λείπει η φιλοδοξία ή η ικανότητα, αλλά γιατί αισθάνονται ότι η κοινωνία στην οποία γεννήθηκαν δεν τους χωρά. Η ανασφάλεια, η έλλειψη ευκαιριών, η αίσθηση εγκατάλειψης και αδικίας, σπρώχνουν τη νέα γενιά στο εξωτερικό. Και η Ελλάδα χάνει το πιο πολύτιμο κεφάλαιο που διαθέτει.
Η νέα γενιά χωρίς στήριξη και προοπτική
Οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι νέοι σήμερα δεν ευνοούν τη δημιουργία. Το κόστος ζωής έχει αυξηθεί κατακόρυφα, η πρόσβαση στη στέγη είναι απαγορευτική και η αγορά εργασίας δεν προσφέρει σταθερότητα ούτε αξιοπρέπεια. Αντί να βλέπουν μπροστά τους ένα μέλλον με σταθερές δουλειές και προσιτή κατοικία, αντιμετωπίζουν ένα τοπίο γεμάτο ανασφάλεια και αβεβαιότητα. Η σκέψη της οικογένειας, της απόκτησης παιδιών ή της επιστροφής στην επαρχία, απομακρύνεται όλο και περισσότερο. Δεν είναι ότι οι νέοι δεν θέλουν να μείνουν στην Ελλάδα. Είναι ότι δεν τους δίνεται η δυνατότητα να το κάνουν.
Την ίδια στιγμή, η αναξιοκρατία και η απουσία αξιολόγησης τους αποθαρρύνουν. Οι νέοι βλέπουν πως η πρόοδός τους δεν εξαρτάται από τις ικανότητές τους, αλλά από τις γνωριμίες, τις διασυνδέσεις και τις εξυπηρετήσεις. Η προσωπική προσπάθεια δεν αμείβεται και η κοινωνική κινητικότητα μοιάζει αδύνατη. Αυτό δεν προκαλεί απλώς απογοήτευση. Δημιουργεί θυμό, αποξένωση και σταδιακή αποστασιοποίηση από τα κοινά. Και έτσι, ολόκληρες γενιές νιώθουν ότι η χώρα τους τούς έχει εγκαταλείψει.
Η κοινωνία γερνά και η πολιτεία σωπαίνει
Παράλληλα με τη φυγή των νέων, η Ελλάδα γερνά με επικίνδυνους ρυθμούς. Οι γεννήσεις μειώνονται διαρκώς, ενώ οι θάνατοι αυξάνονται. Σύμφωνα με τις πιο συντηρητικές προβλέψεις, έως το 2075 ο πληθυσμός θα έχει μειωθεί τουλάχιστον κατά 25 τοις εκατό. Μια τέτοια μείωση δεν θα έχει μόνο στατιστική σημασία. Θα επηρεάσει το σύστημα υγείας, το ασφαλιστικό, την αγορά εργασίας, την εκπαίδευση και τελικά τη βιωσιμότητα ολόκληρης της κοινωνίας. Πόσο παραγωγική μπορεί να είναι μια χώρα όπου οι ηλικιωμένοι υπερτερούν αριθμητικά έναντι των νέων; Και ποιος θα συντηρήσει αυτήν την κοινωνία όταν το εργατικό δυναμικό φθίνει;
Απέναντι σε όλα αυτά, η πολιτεία σιωπά ή ασχολείται επιφανειακά. Οι περισσότερες κυβερνήσεις δεν αντιμετώπισαν το πρόβλημα με τη σοβαρότητα που απαιτείται. Το μεταναστευτικό, η γήρανση του πληθυσμού και η στήριξη των οικογενειών είτε παραμελήθηκαν είτε χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία για επικοινωνιακούς σκοπούς. Αντί για ολοκληρωμένες πολιτικές, προκρίθηκαν ευχολόγια και αποσπασματικά μέτρα. Κι έτσι, η κρίση βάθυνε.
Την ίδια στιγμή, η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς καταρρέει. Η διαχείριση αλλεπάλληλων σκανδάλων, η ατιμωρησία και η απουσία λογοδοσίας δημιουργούν ένα περιβάλλον στο οποίο η νέα γενιά αισθάνεται ξένη. Δεν είναι ότι δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική. Είναι ότι δεν πιστεύει πια σε αυτήν.
Ποια είναι η έξοδος από το αδιέξοδο
Η απάντηση σε αυτή την κρίση δεν είναι εύκολη, ούτε μπορεί να προκύψει από αποσπασματικές δράσεις. Χρειάζεται ένα εθνικό σχέδιο, μακροχρόνιο, σοβαρό και συναινετικό. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να στηριχθούν οι νέοι με ουσιαστικά μέτρα. Στέγαση, εργασία, οικογενειακή στήριξη και πρόσβαση στην παιδεία είναι τα θεμέλια που λείπουν. Χρειάζονται πραγματικά φορολογικά κίνητρα για τη γονεϊκότητα, εκτεταμένο δίκτυο παιδικών σταθμών και πολιτικές που επιτρέπουν στον νέο άνθρωπο να σταθεί στα πόδια του.
Η αξιοκρατία πρέπει να γίνει κανόνας. Η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να χάνει τα παιδιά της επειδή νιώθουν αόρατα. Η σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, η καλλιέργεια σύγχρονων δεξιοτήτων και η ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας είναι κρίσιμες προϋποθέσεις για ένα μέλλον που θα παραμένει εντός συνόρων.
Ταυτόχρονα, πρέπει να ενισχυθεί η επιστροφή όσων έφυγαν. Ένα σταθερό περιβάλλον, με εγγυήσεις επαγγελματικής αποκατάστασης, κοινωνικής φροντίδας και πραγματικής αξιοκρατίας μπορεί να πείσει πολλούς να γυρίσουν. Η Ελλάδα οφείλει να φτιάξει χώρο για τα παιδιά της. Όχι μόνο φυσικό, αλλά κυρίως ηθικό.
Οι μετανάστες και η θέση τους στην εθνική στρατηγική
Στη συζήτηση για το δημογραφικό εμφανίζεται συχνά η άποψη ότι οι μετανάστες μπορούν να λειτουργήσουν ως πληθυσμιακό αντίβαρο. Η αλήθεια είναι ότι η συμβολή τους μπορεί να είναι σημαντική, εφόσον η ένταξή τους γίνεται με κανόνες, σχέδιο και σεβασμό στην κοινωνική συνοχή. Μπορούν να ενισχύσουν το εργατικό δυναμικό, να καλύψουν κενά στην παραγωγή και να συμβάλλουν σε νέες γεννήσεις. Δεν είναι όμως η λύση στο πρόβλημα, και κυρίως δεν πρέπει να υποκαταστήσουν την ανάγκη για εθνική ανανέωση εκ των έσω.
Η Ελλάδα πρέπει πρώτα απ’ όλα να φροντίσει τον δικό της πληθυσμό. Οι μετανάστες μπορούν να είναι συμμέτοχοι σε μια κοινωνία που χτίζεται με δικαιοσύνη και συμμετοχή. Όχι αντικαταστάτες μιας γενιάς που απουσιάζει επειδή έπαψε να πιστεύει.
Η τελευταία ευκαιρία
Το μέλλον δεν χάνεται απότομα. Φεύγει σιγά σιγά, μέσα από τις καθημερινές απώλειες. Μέσα από την αδιαφορία για τα σχολεία που κλείνουν, για τα χωριά που ερημώνουν, για τους νέους που παραιτούνται. Η Ελλάδα έχει ακόμα την ευκαιρία να αντιστρέψει την πορεία. Όχι με λόγια, αλλά με πράξεις. Όχι με διορθώσεις, αλλά με αλλαγή πορείας.
Η ευθύνη είναι συλλογική, αλλά η πρωτοβουλία είναι πολιτική. Αν θέλουμε να κρατήσουμε ζωντανή αυτή τη χώρα, πρέπει να δώσουμε χώρο, φωνή και ελπίδα σε εκείνους που μπορούν να τη σηκώσουν ξανά. Γιατί μια κοινωνία που δεν μπορεί να κρατήσει τα παιδιά της, χάνει σταδιακά και την ψυχή της.