Η ζωή και η δράση του αγράμματου μοναχού που αναστάτωσε την Πελοπόννησο από το 1847 ως το 1852 και ο έκλυτος βίος του…πρώτου Παπουλάκου ή Αγιοπατέρα
Με το όνομα Παπουλάκος έμειναν στην ιστορία δύο μοναχοί που έζησαν και έδρασαν στην Πελοπόννησο τον 19ο αιώνα. Ο πρώτος, γνωστός ως Αγιοπατέρας δραστηριοποιήθηκε στα χρόνια του Ιμπραήμ (1825-1826), ενώ ο δεύτερος, ο σημαντικότερος έφτασε στο σημείο να τεθεί επικεφαλής κινήματος στον Μοριά μεταξύ 1847-1852 και το 2024 μετά από εισήγηση της Εκκλησίας της Ελλάδας κατατάχθηκε στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας, από τη Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Άγιος Χριστόφορος ο Παπουλάκος
Ο… πρώτος Παπουλάκος
Για τον «πρώτο» Παπουλάκο, που έδρασε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 έχουμε πληροφορίες από τον Αμβρόσιο Φραντζή και τους αγωνιστές και απομνημονευματογράφους Φωτάκο και Κασομούλη. Δεν είναι γνωστά πολλά στοιχεία για τη ζωή του. Πιθανότατα καταγόταν από την Ιθάκη και το κοσμικό του όνομα ήταν Ευγένιος. Πριν την Επανάσταση βρέθηκε στην Πάτρα όπου ζητιάνευε κερί και λιβάνι για το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, το οποίο όμως δεν υπήρχε! Έπειτα βρέθηκε στο Διακοφτό συνοδευόμενος από δύο ωραιότατες νεαρές καλόγριες. Εκεί άρχισε να μονάζει σ’ ένα κελί της εγκαταλελειμμένης εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη, την οποία επισκεύασε. Ο οπλαρχηγός Γαλάνης που είχε αδυναμία στις γυναίκες πήγε στην εκκλησία και αφού ξυλοκόπησε τον Παπουλάκο ή Αγιοπατέρα, όπως ήταν γνωστός άρπαξε τη μία μοναχή και έφυγε. Αλλά και ο Παπουλάκος εγκατέλειψε το Διακοφτό και πήγαν με την άλλη μοναχή, τη Χρυσαυγή ή Αγιοπατέρισσα στα Τριπόταμα Αχαΐας. Και εκεί βρήκαν μια εγκαταλειμμένη εκκλησία και την επισκεύασαν. Σταδιακά, η φήμη του Αγιοπατέρα άρχισε να μεγαλώνει και πλήθος απλού κόσμου τον επισκεπτόταν στα Τριπόταμα, καθώς ο Παπουλάκος απέκτησε τη φήμη ότι κάνει θαύματα, ενώ η Χρυσαυγή, το κοσμικό όνομα της οποίας ήταν Ζαχαρούλα, καταγόταν από την Πάτρα και ήταν… αμφιβόλου ηθικής, διέδιδε ότι έβλεπε την Παναγία. Χειρότερο όλων ήταν ότι σε μια περίοδο που ο Ιμπραήμ λεηλατούσε την Πελοπόννησο, ο Αγιοπατέρας συμβούλευε τους αγωνιστές να πετάξουν τα όπλα, να νηστεύουν, να προσεύχονται και να πάνε στα σπίτια τους.
Η δράση του Παπουλάκου κατά την διάρκεια της εισβολής του Ιμπράημ προκάλεσε προβληματισμό
Εκεί μάλιστα έλεγε ότι πρέπει να απέχουν από τη συζυγική «κοίτη». Ο Αγιοπατέρας πάντως είτε ακούσια είτε εκούσια, καθώς δεν αποκλείεται να έκανε μυστικές συνεννοήσεις με τον Ιμπραήμ προκαλούσε σοβαρά προβλήματα στην ήδη κλονισμένη Επανάσταση. Οι πολιτικές και στρατιωτικές Αρχές θορυβήθηκαν σφοδρά. Τη λύση πάντως την έδωσε ο ίδιος ο Ιμπραήμ. Έστειλε ισχυρό στρατιωτικό σώμα στο ασκητήριο του Αγιοπατέρα. Οι άνδρες του Ιμπραήμ έσφαξαν τον Παπουλάκο και τους άλλους καλόγερους και αφού ασέλγησαν στην Χρυσοπηγή την πήραν μαζί τους στο στρατόπεδο του Ιμπραήμ όπου έζησε ως σκλάβα μέχρι τον θάνατό της. Ο Ιμπραήμ έδωσε εντολή να γίνει έρευνα στο ασκητήριο. Σε μια κρυψώνα βρέθηκαν έξι κασέλες γεμάτες από διάφορα νομίσματα, ασήμι, χρυσά σκουλαρίκια, περιδέραια, χρυσοκέντητα γυναικεία φορέματα και γυναικείες ζώνες στολισμένες με ασήμι και χρυσάφι. Ο Αγιοπατέρας είχε δικούς του ανθρώπους σε όλο τον Μοριά. Με τις δήθεν προφητείες του εξαπατούσε τους θρησκόληπτους, κυρίως τις γυναίκες. Έβγαζε έτσι πολλά χρήματα και οργίαζε…
Ο Άγιος Παπουλάκος και το «κίνημά» του
Λίγα χρόνια αργότερα εμφανίστηκε ένας ακόμα… Παπουλάκος. Γι’ αυτόν είναι γνωστά πολύ περισσότερα στοιχεία απ’ όσα για τον προηγούμενο. Μάλιστα, ο «δεύτερος» Παπουλάκος ηγήθηκε μιας μορφής επαναστατικού κινήματος στον Μοριά, ενώ πριν ένα περίπου χρόνο, το 2024 συμπεριλήφθηκε στο αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Αρμπούνας Καλαβρύτων, η γενέτεια του Παπουλάκου
Το ονοματεπώνυμο του Παπουλάκου ήταν Χριστόφορος Παναγιωτόπουλος. Γεννήθηκε στον Άρμπουνα Καλαβρύτων (τότε λεγόταν Αρμπούνα) το 1770. Άλλες πηγές αναφέρουν ότι γεννήθηκε μεταξύ 1780-1785. Πάντως ήταν αγράμματος και εργαζόταν σαν χασάπης. Κάποια στιγμή αρρώστησε από τύφο και η ζωή του κινδύνευσε σοβαρά. Το νευρικό του σύστημα κλονίστηκε. Μοίρασε τα υπάρχοντά του στα αδέλφια του και αποφάσισε να γίνει μοναχός. Αρχικά πήγε στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και στη συνέχεια ασκήτεψε για 20 περίπου χρόνια σε μια καλύβα πάνω από το χωριό του. Εκεί έμαθε γραφή και ανάγνωση. Το 1847 περίπου, αποφάσισε να εγκαταλείψει την καλύβα και να περιοδεύσει στα χωριά της Αχαΐας και της Αρκαδίας κηρύσσοντας τον λόγου του Θεού. Είχε αρχίσει στο μεταξύ να αποκτά φήμη. Σε αντίθεση με τον αγύρτη Αγιοπατέρα, ο Παπουλάκος μοίραζε στους φτωχούς τα χρήματα και διάφορα αντικείμενα που συγκέντρωνε.
Δίδασκε στους απλούς ανθρώπους να κάνουν το καλό και όχι το κακό, να μην κλέβουν, να μην ψευδομαρτυρούν και καταδίκαζε τη μοιχεία. Έλεγε όμως ταυτόχρονα, ότι δεν χρειάζεται κάποιος να ξέρει πολλά γράμματα και ότι αρκούν στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης και γραφής. «Τα δεινά προέρχονται από τους γραμματισμένους» έλεγε ο Παπουλάκος. Το 1848 ήρθε στην Αθήνα, παρουσιάστηκε στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας και ζήτησε να γυρίζει σε πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά και να κηρύττει τον Θείο Λόγο.
Καθώς όμως ήταν αγράμματος η Σύνοδος δεν το επέτρεψε. Απτόητος όμως ο Παπουλάκος συνέχιζε τα κηρύγματά του. Τελικά, το 1851 με πολιτική παρέμβαση πήρε άδεια από τη Σύνοδο για να κηρύττει. Ο Παπουλάκος αρχικά δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τις Αρχές, όμως σταδιακά, όταν άρχισε να επιτίθεται εναντίον του Όθωνα και της Αμαλίας, αλλά και της Εκκλησίας (μετά την ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου) τέθηκε υπό «παρακολούθηση». Μάλιστα ήρθε σε σύγκρουση και με σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο «εισηγητής» του Αυτοκέφαλου της Ελλαδικής Εκκλησίας Θεόκλητος Φαρμακίδης.
Ο εισηγητής της Αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Θεόκλητος Φαρμακίδης
Ο Παπουλάκος λίγο αργότερα εκφώνησε ομιλία στην Καλαμάτα μπροστά σε μεγάλο πλήθος. Επέκρινε την κυβέρνηση, τους Αρχιερείς, τον Όθωνα (ως αλλόθρησκο), επέμενε ότι τα πολλά γράμματα δεν χρειάζονται και είπε ότι η Αγγλία επιθυμεί να κατακτήσει την Ελλάδα. Ο τότε Νομάρχης Καλαμάτας σε εκτενή αναφορά του τόνισε ότι οι νοήμονες πολίτες ήθελαν να χλευάσουν τον Παπουλάκο, αλλά φοβήθηκαν τους οπαδούς του που ήταν φανατικοί. Ο Παπουλάκος καταδίκασε την ορκοδοσία στο Ιερό Ευαγγέλιο που θεσπίστηκε στα Δικαστήρια(τα οποία αποκάλεσε Γυφτόσπιτα!) μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, κάτι που δεν ίσχυε επί τουρκοκρατίας. Τόνισε ότι ετερόδοξοι επιβουλεύονται την Ελληνική Εκκλησία, τάχθηκε ξανά εναντίον της μόρφωσης, αναφέροντας ότι αρκούσε η γνώση της Οκτωήχου και του Ψαλτηρίου και επιτέθηκε εναντίον της Αγγλίας.
Μετά από αυτή την ομιλία απαγορεύτηκε στον Παπουλάκο να μιλά στις πόλεις. Όμως το φανατισμένο κοινό του τον προστάτευε. Η Σύνοδος της Εκκλησίας τον κάλεσε να παρουσιαστεί μπροστά της. Ο Παπουλάκος αγνόησε την κλήση και κρύφτηκε για 5-6 μήνες, άγνωστο πού. Στη συνέχεια εμφανίστηκε στην Αργολίδα και την Κορινθία και έπειτα, μέσω Ερμιονίδας, στις Σπέτσες.
Το κήρυγμά του έπεισε τους κατοίκους του νησιού ότι ήταν άγιος και ο Παπουλάκος απέκτησε φανατικό κοινό στο ιστορικό νησί. Έπειτα, επέστρεψε στη Λακωνία και τη Μάνη όπου υπήρχε πλήθος φανατικών οπαδών του. Η Ιερά Σύνοδος αποφάσισε να τον κλείσει στο μοναστήρι Προφήτης Ηλίας της Σαντορίνης. Παράλληλα έστειλε μορφωμένους ιεροκήρυκες στις περιοχές όπου ο Παπουλάκος είχε φανατικό κοινό για να το νουθετήσει και να το επαναφέρει στον σωστό δρόμο. Επίσης, στις 15 Μαΐου 1852 διαβάστηκε ειδική εγκύκλιος στις εκκλησίες της Λακωνίας. Όμως ο λαός ξεσηκώθηκε. Η Κυβέρνηση έστειλε στην Πελοπόννησο τον Γενναίο (Ιωάννη) Κολοκοτρώνη, γιο του θρυλικού «Γέρου του Μοριά» με πολλά στρατεύματα καθώς και πλοία στα παράλια της Μάνης. Δεν ήταν όμως μόνο οι Μανιάτες που ξεσηκώθηκαν.
Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης, γιός του Θοδωρή, στάλθηκε στην Πελοπόννησο για να αντιμετωπίσει τον ξεσηκωμό του λαού
Πολλά μέρη του Μοριά επαναστάτησαν. Στο Κρανίδι, η κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη. Μάλιστα λιθοβολήθηκε ο ιεροκήρυκας Νεόφυτος που είχε μεταβεί εκεί για να ηρεμήσει τα πνεύματα. Ταραχές ξέσπασαν και στις Σπέτσες. Όμως και στην Αθήνα υπήρχαν οπαδοί του Παπουλάκου. Μάλιστα στις 14 Οκτωβρίου 1852, κι ενώ ο Παπουλάκος ήταν φυλακισμένος, ξέσπασε πρωτοφανής θύελλα στην πρωτεύουσα, ο αέρας πήρε στέγες σπιτιών και από το πολύ νερό έπεσαν σπίτια, ενώ άλλα πλημμύρισαν.
Ξεριζώθηκαν δέντρα, ενώ έπεσε και μία από τις «κολόνες», τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Αυτό θεωρήθηκε ως θεϊκή οργή γιατί καταδιωκόταν ο «άγιος». Η Κυβέρνηση διέταξε τον Γενναίο να συλλάβει τον Παπουλάκο και να τον στείλει με πολεμικό πλοίο στη Σαντορίνη. Ο Παπουλάκος με πολλούς Μανιάτες ξεκίνησαν για τη Μεσσηνία. Όμως ο δραστήριος Νομάρχης Μεσσηνίας διέδωσε ότι οι Μανιάτες έρχονται να λεηλατήσουν την Καλαμάτα και οι Μεσσήνιοι εμπόδισαν την άφιξη του Παπουλάκου.
Ο Μανιάτης Παπαβασίλαρος πρόδωσε το κρησφύγετο του Παπουλάκου, ο οποίος και συνελήφθη στις 24 Ιουνίου 1852. Με πολεμικό πλοίο στάλθηκε στον Πειραιά και από εκεί με άλλο πλοίο στις φυλακές του Ρίου μέσω της Πάτρας. Εκεί έμεινε κλεισμένος για ένα χρόνο, ως τον Ιούνιο του 1853. Η δίκη του είχε προσδιοριστεί για τις 26 Ιουλίου 1852 αλλά αναβλήθηκε και τελικά δεν έγινε ποτέ, καθώς η Κυβέρνηση δεν ήθελε να οξύνει την ήδη τεταμένη κατάσταση. Μάλιστα σύντομα δόθηκε με βασιλικό Διάταγμα αμνηστία στον Παπουλάκο και τους βασικούς συνεργάτες του, ίσως και λόγω του Κριμαϊκού Πολέμου.
Πάντως, η Ιερά Σύνοδος δεν τον άφησε ελεύθερο. Τον έκλεισε στη Μονή Παναχράντου της Άνδρου. Εκεί τον επισκέπτονταν κάποιοι φανατικοί οπαδοί του. Σταδιακά, ο Παπουλάκος ξεχάστηκε. Πέθανε τη νύχτα της 18ης προς 19η Ιανουαρίου 1861. Μόνο οι Μανιάτες και κάποιοι άλλοι πιστοί οπαδοί του θρήνησαν τον Παπουλάκο…
Ο Παπουλάκος και η «Φιλορθόδοξος Εταιρεία»
Ο Μπάμπης Άννινος συσχετίζει τον Παπουλάκο με τη «Φιλορθόδοξη Εταιρεία», μια μυστική οργάνωση που, κατά τον Άννινο, με τη «μάσκα» της Ορθοδοξίας εξυπηρετούσε τη ρωσική πολιτική και είχε ως βασικό στόχο την εκθρόνιση του Όθωνα και την άνοδο στον θρόνο της Ελλάδας ενός Ρώσου πρίγκιπα. Ως ένας από τους αρχηγούς της «Φιλορθόδοξης Εταιρείας» φέρεται ο Κεφαλλονίτης μοναχός και κήρυκας Κοσμάς Φλαμιάτος (1786-1852). Με ορμητήριο τη Μονή Μεγάλου Σπηλαίου, ο Φλαμιάτος, ο οποίος επηρέασε βαθύτατα τον Παπουλάκο, έκανε κηρύγματα στον Μοριά. Όταν εκτραχύνθηκε η κατάσταση με τον Παπουλάκο, συνελήφθησαν μοναχοί της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου, και όχι μόνο. Ενδεικτικά, ένας Υπολοχαγός της Φάλαγγας στην Αθήνα, συνελήφθη ως συνωμότης και αντιδυναστικός, ενώ ένας ιερέας, της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής στο κέντρο της πρωτεύουσας τιμωρήθηκε γιατί δεν μνημόνευσε το όνομα του Όθωνα κατά τη Θεία Λειτουργία. Ισχυρίστηκε ότι ο βασιλιάς δεν ήταν Ορθόδοξος, συνεπώς ήταν εχθρός της Ορθοδοξίας! Φαίνεται ότι η «Φιλορθόδοξη Εταιρεία» που για κάποιο διάστημα είχε περιοριστεί, «ξαναγεννήθηκε» στην Πάτρα το 1847 από τους Παπουλάκο, Φλαμιάτο και τον Κωνσταντίνο Οικονόμο των εξ Οικονόμων. Η κίνησή τους αυτή έγινε γνωστή ως «Καλογηρική Συνωμοσία». Ο Φλαμιάτος τελικά συνελήφθη και κλείστηκε στις φυλακές του Ρίου, όπου δηλητηριάστηκε από αγγλόφιλους, κατά μία εκδοχή. Κατά μία άλλη εκδοχή, στάλθηκε κι αυτός σε μοναστήρι της Άνδρου όπου και πέθανε (1852 ή 1853).
Ο Παπουλάκος στην αγιοκατάταξη της Εκκλησίας
Ο Παπουλάκος επηρέασε βαθιά μεγάλο μέρος των Πελοποννησίων, ιδιαίτερα τους Μανιάτες και τους Λάκωνες. Η μνήμη του σε χωριά της Λακωνίας εξακολουθούσε να υπάρχει ως το πρώτο μισό του περασμένου αιώνα.
Οι πολιτικές επιδιώξεις του Παπουλάκου και του Φλαμιάτου ήταν αόριστες και συγκεχυμένες. Πάντως, ο «αγύρτης» και αγράμματος καλόγερος κατά την Εκκλησία της Ελλάδας το 1850 έλαβε τελείως άλλη θέση τα τελευταία 70 χρόνια. Το 1953 ο μετέπειτα Μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης ζήτησε μέσα από την εφημερίδα «Σπίθα» την αγιοποίησή του. Ακολούθησε με το ίδιο αίτημα τη δεκαετία του ’80 ο πατήρ Νεκτάριος Μουλατσιώτης (ένας από τους παπαροκάδες…), μαζί με άλλους κληρικούς. Τη «σκυτάλη» πήρε έπειτα ο Αμβρόσιος, ο γνωστός Μητροπολίτης πρώην Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Τέλος, ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ζήτησε το 2001 να ενταχθεί ο Παπουλάκος στο αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τελικά, η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με ομόφωνη απόφασή της στις 30 Αυγούστου 2024, μετά από εισήγηση της Εκκλησίας της Ελλάδας, τον κατέταξε στο αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η μνήμη του Αγίου Χριστόφορου Παπουλάκου τιμάται στις 18 Ιανουαρίου.
