Ζούμε στην εποχή του χαρισματικού εκλεγμένου δυνητικού δεσπότη. Οι πολιτικές του -σχεδόν πάντα είναι άντρας- είναι πολιτικές φόβου και μίσους. Απαιτεί μια συγκεκριμένη προσωπικότητα για να υπερασπίζεται κανείς τέτοιες πολιτικές. Στις κατάλληλες -δηλαδή τις λάθος- συνθήκες, οι ηγέτες αυτοί αναδύονται με φυσικό τρόπο. Τούτο δεν προκαλεί έκπληξη μετά από μια βίαιη επανάσταση. Αυτό που είναι πραγματικά αναπάντεχο είναι πως οι ηγέτες αυτοί εμφανίζονται σε ώριμες δημοκρατίες.
Τώρα βλέπουμε εκλεγμένους «αυταρχικούς ηγέτες» -πραγματικούς και δυνητικούς- παντού. Κορυφαία παραδείγματα είναι ο Βλαντιμίρ Πούτιν στη Ρωσία, ο Ρεσέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Τουρκία, ο Ναρέντρα Μόντι στην Ινδία, ο Νικολάς Μαδούρο στη Βενεζουέλα, ο Ροντρίγκο Ντουτέρτε στις Φιλιππίνες, ο Ζαΐρ Μπολσονάρο στη Βραζιλία, ο Μπενγιαμίν Νετανιάχου στο Ισραήλ, ο Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία και ο Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ.
Οι ηγέτες αυτοί διαφέρουν όσον αφορά τον βαθμό εκλέπτυνσης. Οι χώρες στις οποίες δραστηριοποιούνται διαφέρουν επίσης. Ορισμένες είναι ανεπτυγμένες οικονομικά, ενώ άλλες όχι. Κάποιες είναι ώριμες δημοκρατίες, κάποιες άλλες, πάλι, όχι.
Ωστόσο, οι άντρες αυτοί είναι όλοι τους χαρακτήρες σε μια ιστορία που αφηγείται πολύ πειστικά η αμερικανική οργάνωση Freedom House. H έκθεση «Ελευθερία στον Κόσμο το 2019», η οποία δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο, καταγράφει επιδείνωση στην υγεία της δημοκρατίας παγκοσμίως για 13η διαδοχική χρονιά. H πτώση αυτή συνέβη σε όλες τις περιοχές του κόσμου, ιδίως σε δημοκρατίες οι οποίες αναδύθηκαν μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά ως επί το πλείστον, συνέβη στις δυτικές δημοκρατίες, με τις ΗΠΑ -τον πιο ισχυρό εκπρόσωπο των δημοκρατικών αξιών- να δείχνει τον δρόμο.
Τι είδους άνθρωπος είναι ένας ηγέτης; Στην «Πολιτεία», το πρώτο έργο δυτικής πολιτικής φιλοσοφίας, ο Πλάτωνας (ένας αντιδημοκράτης) τον περιγράφει σαν έναν «προστάτη». Με έναν όχλο στην πλάτη του, δεν νιώθει καμία συστολή για τις υποσχέσεις ή τις δράσεις του. Ποια θα είναι η μοίρα του; «Είναι πεπρωμένο ο τέτοιος άνθρωπος ή να πέσει κι αυτός θύμα των εχθρών του ή να γίνει τύραννος και να μεταβληθεί από άνθρωπος σε λύκο;» διερωτάται ο Πλάτωνας.
Αυτή η ιδέα του υποτιθεμένου προστάτη ως δυνητικού δεσπότη είναι ενδεικτική. Άλλα ένας τέτοιος άντρας δεν παρουσιάζει τον εαυτό του ως προστάτη όλων των ανθρώπων. Παρουσιάζει τον εαυτό του ως προστάτη του «πραγματικού λαού» έναντι των ξένων, των μειονοτήτων και των άπιστων ελίτ. Πρόκειται για έναν ηθικό, όχι πολιτικό ισχυρισμό. Η πολιτική του είναι συνάμα και η πολιτική της παράνοιας. Αν κάτι πάει λάθος, ευθύνεται αναγκαστικά το «βαθύ κράτος» ή κάποιος άλλος εχθρός εντός ή εκτός. Ο καθηγητής του Princeton Γιαν-Βέρνερ Μιούλερ αποκαλεί αυτόν τον τύπο πολιτικού «λαϊκιστή», στο εξαίσιο βιβλίο του, «Τι είναι λαϊκισμός;».
Για να είναι επιτυχημένος, ένας λαϊκιστής δημαγωγός πρέπει να εμφανίζεται ως μια ιστορική προσωπικότητα. O εγωκεντρισμός και η μεγαλομανία βοηθάνε· μπορεί να είναι και καθοριστικής σημασίας. Στα «Διαταραγμένα Μυαλά», ένα ενδιαφέρον βιβλίο, ο Ιρλανδός συγγραφέας Ίαν Χιουζ υποστηρίζει ότι οι άντρες αυτοί είναι είτε νάρκισσοι είτε ψυχοπαθείς. Για έναν μη ειδικό, φαίνονται ανισόρροποι. Πώς αλλιώς μπορεί να ασπαστεί κανείς την ιδέα ότι «μόνο αυτός είναι η σωτηρία του λαού»;
Αν ένας τέτοιος ηγέτης θέλει να υπονομεύσει τη δημοκρατία, δεν είναι και τόσο δύσκολο να το κάνει τελικά, όπως υποστηρίζουν στο «Πώς Πεθαίνουν οι Δημοκρατίες» οι Στίβεν Λεβίτσκι και Ντάνιελ Ζίμπλατ. Πρώτον, ελέγχεις το δικαστικό σύστημα, την εφορία, τις μυστικές υπηρεσίες και τις διωκτικές αρχές. Δεύτερον, παραμερίζεις ή εξουδετερώνεις τους πολιτικούς αντιπάλους και το κυριότερο, τα μέσα ενημέρωσης. Τρίτον, διαστρέφεις τους εκλογικούς κανονισμούς. Οι κινήσεις αυτές επιτρέπουν να απονομιμοποιηθεί η αντιπολίτευση και να χαρακτηριστεί ως «fake news» οποιαδήποτε πληροφορία δεν ευθυγραμμίζεται με ό,τι θεωρεί χρήσιμο για το κράτος ο ηγέτης.
Οι άνθρωποι δείχνουν εμπιστοσύνη σε έναν τέτοιο ηγέτη όποτε έχουν την ανάγκη να πιστεύουν ότι κάποιος ισχυρός είναι στο πλευρό τους σε έναν άδικο κόσμο. Αυτό συμβαίνει όποτε καταρρέει η εμπιστοσύνη στους θεσμούς και στους κανόνες μιας πολύπλοκης δημοκρατίας. Όταν εξαφανίζεται η πίστη στη συνετή άσκηση της πολιτικής εξουσίας, η χαρισματική φιγούρα εμφανίζεται ως η πιο παλιά μορφή ηγέτη: αυτή του φύλαρχου.
Όταν τα πράγματα γίνονται τόσο θεμελιώδη, η διαφορά ανάμεσα στις αναδυόμενες και τις ώριμες δημοκρατίες εξαφανίζεται. Πράγματι, οι τελευταίες έχουν ώριμους θεσμούς και κανόνες και ένα πιο μορφωμένο εκλογικό σώμα. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, αυτό μπορεί να είναι αρκετό. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι είναι πάντοτε αρκετό. Αλλά είμαστε άνθρωποι. Οι άνθρωποι λατρεύουν τους χαρισματικούς δεσπότες. Πάντοτε το έκαναν.
Στις αναπτυσσόμενες χώρες, η εκλογή δυνητικών αυταρχικών ηγετών συνέβη είτε μετά τις εντυπωσιακές αποτυχίες των προκατόχων τους (όπως στη Βραζιλία) είτε βαθιάς εθνικής ταπείνωσης (Ρωσία) -ή και τα δύο.
Πώς μπορούμε τότε να κατανοήσουμε τι συνέβη στις ΗΠΑ, όπου, όπως έδειξε έκθεση του ειδικού εισαγγελέα Ρόμπερτ Μιούλερ, η συμπεριφορά του προέδρου θα ήταν σε παλιότερες εποχές μη αποδεκτή; Γιατί εκλέχτηκε ο κ. Τραμπ; Γιατί τον εμπιστεύονται ακόμα τόσοι πολλοί;
Η απάντηση έχει δύο σκέλη. Το ένα είναι η δύναμη του φόβου και του θυμού. Αυτό οφείλεται εν μέρει και στα διαρθρωτικά οικονομικά προβλήματα, στην παγκόσμια οικονομική κρίση και σε πολιτισμικές αλλαγές. Η άλλη απάντηση είναι η βούληση μέρους της ελίτ να εκμεταλλευτεί τέτοια συναισθήματα, να επιτύχει τεράστιες φοροαπαλλαγές και να μειώσει τα ρυθμιστικά εμπόδια.
Έχω αποκαλέσει την προσέγγιση αυτή «πλουτο-λαϊκισμό». Μπορεί επίσης να αντιμετωπιστεί ως η λογική του φυλετικού διαχωρισμού που χρησιμοποιούσαν οι παλιές ελίτ του αμερικανικού Νότου, αλλά εκσυγχρονισμένη και εφαρμοσμένη σε εθνικό επίπεδο.Οι ΗΠΑ είναι η πιο σημαντική υπόθεση, επειδή έχει υπάρξει ο κύριος υπερασπιστής της φιλελεύθερης δημοκρατίας στον σύγχρονο κόσμο. Aλλά δεν υπάρχουν παρόμοιες τάσεις σε άλλες χώρες υψηλού εισοδήματος. Η μη θεσμοθετημένη άσκηση της εξουσίας από εκλεγμένους αυταρχικούς ηγέτες μπορεί να είναι ακόμα χειρότερη από τη θεσμοθετημένη άσκηση της εξουσίας από έναν εκλεγμένο ηγέτη, όπως ο Σι Τζινπίνγκ της Κίνας.
Η πολιτική του φόβου και του θυμού τείνει προς την τυραννία. Οι θεσμοί από μόνοι τους δεν μπορούν να περιορίσουν την απειλή αυτή.
Μόνο μια πολιτική η οποία θα βασίζεται εν μέρει στην ελπίδα μπορεί να το κάνει. Όπως έχει υποστηρίξει ο Αβραάμ Λίνκολν, μια δημοκρατική πολιτεία θα αντέξει μόνο αν επιδείξουμε «την καλύτερη πλευρά της φύσης μας».
Του Martin Wolf