Ο Μαρά ήταν ένας ριζοσπάστης δημοσιογράφος που είχε απαιτήσει την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ
Το έργο του Ζακ-Λουί Νταβίντ, Ο θάνατος του Μαρά, είναι μια από εκείνες τις εικόνες που ξεγελούν το μάτι. Στην επιφάνειά του μοιάζει απλό: ο επαναστάτης Ζαν-Πολ Μαρά, δολοφονημένος μέσα στη μπανιέρα του, κρατά ακόμη το φτερό της πένας του στο χέρι. Όμως, όσο περισσότερο το παρατηρεί κανείς, τόσο περισσότερο καταλαβαίνει ότι πίσω από την ηρεμία του πίνακα κρύβεται ένα πολυεπίπεδο παζλ γεμάτο συμβολισμούς, υπονοούμενα και πολιτικά μηνύματα.
Ο Μαρά ήταν ένας ριζοσπάστης δημοσιογράφος που είχε απαιτήσει την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ’. Στις 13 Ιουλίου 1793, η νεαρή Σαρλότ Κορντέ μπήκε στο σπίτι του, προσποιούμενη ότι ήθελε να του παραδώσει μια επιστολή, και τον μαχαίρωσε στην καρδιά. Ο Νταβίντ, στενός φίλος του Μαρά και φανατικός Ιακωβίνος, ανέλαβε να απαθανατίσει τον θάνατό του — όχι απλώς ως δολοφονία, αλλά ως θυσία.
Ο επαναστάτης ως μάρτυρας
Στον πίνακα, το σώμα του Μαρά είναι γερμένο προς τα εμπρός, λουσμένο από ένα σχεδόν θεϊκό φως. Θυμίζει τις νεκρές μορφές του Χριστού στην Πιετά του Μιχαήλ Αγγέλου ή στον Ενταφιασμό του Χριστού του Καραβάτζιο. Ο Νταβίντ μετατρέπει τον άρρωστο, ταλαιπωρημένο άνθρωπο –ο Μαρά υπέφερε από μια δερματική ασθένεια που τον ανάγκαζε να περνά ώρες στο νερό– σε έναν πολιτικό Μεσσία. Ένα σύμβολο της επανάστασης που πέθανε για την υπόθεσή του.
Αλλά ο Νταβίντ δεν σταματά εκεί. Το έργο είναι γεμάτο διπλές εικόνες, αντιθέσεις και κρυφά νοήματα. Δύο φτερά, δύο γράμματα, δύο ημερομηνίες, δύο υπογραφές, δύο γυναίκες — όλα υπάρχουν εις διπλούν, σαν καθρέφτες που αντανακλούν μια αλήθεια πιο βαθιά από την προφανή.
Δύο χέρια, δύο ζωές
Το δεξί χέρι του Μαρά κρατά το φτερό της πένας, το εργαλείο της πολιτικής του μάχης. Το αριστερό, άκαμπτο, κρατά την επιστολή της Κορντέ – την παγίδα που τον οδήγησε στον θάνατο. Ένα χέρι ζει, το άλλο πεθαίνει. Ανάμεσά τους, το έργο αιωρείται ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, ανάμεσα στην ιστορία και στον μύθο.
Ο Νταβίντ ζωγραφίζει όχι ένα, αλλά δύο φτερά γραφής. Το ένα είναι στο χέρι του Μαρά, το άλλο πάνω στο αυτοσχέδιο γραφείο του — ένα ξύλινο κιβώτιο. Το δεύτερο δείχνει προς την πληγή, σαν να υπονοεί πως η λέξη και η λεπίδα είναι δίδυμες δυνάμεις. Ο Νταβίντ θέτει έτσι ένα διαχρονικό ερώτημα: σκοτώνει περισσότερο η πένα ή το μαχαίρι;
Οι δύο επιστολές και οι δύο γυναίκες
Η επιστολή της Κορντέ, αυτή που κρατά ο Μαρά, είναι ευανάγνωστη: «Αρκεί που είμαι πολύ δυστυχισμένη για να έχω δικαίωμα στην καλοσύνη σας». Με αυτή την πρόφαση, η δολοφόνος τον έπεισε να τη δεχθεί. Κάτω από αυτήν όμως, ο Νταβίντ ζωγραφίζει μια δεύτερη επιστολή — αυτή που ο Μαρά έγραφε πριν δεχτεί το χτύπημα, με την οποία υπόσχεται χρήματα σε μια φτωχή χήρα επαναστάτη. Έτσι, οι δύο γυναίκες του πίνακα –η δολοφόνος και η χήρα– αντιπροσωπεύουν το Κακό και το Καλό, τη δολιότητα και την αρετή.
Οι υπογραφές και ο χρόνος
Ο Νταβίντ αφήνει δύο υπογραφές: η μία, πλαστή, είναι της Κορντέ πάνω στην επιστολή της. Η άλλη, χαραγμένη στο ξύλο κάτω από το σώμα του Μαρά, είναι η δική του. «Στον Μαρά, ο Νταβίντ», γράφει – μια αφιέρωση που είναι ταυτόχρονα φόρος τιμής και πολιτική δήλωση.
Κάτω από την υπογραφή του, ο Νταβίντ χαράσσει δύο διαφορετικές χρονολογίες: το 1793 και «L’an deux» – το δεύτερο έτος της Επαναστατικής Χρονολόγησης. Είναι η συμβολική αντικατάσταση του χριστιανικού χρόνου με τον χρόνο της Επανάστασης. Ο πίνακας δεν μιλά μόνο για έναν νεκρό, αλλά για μια νέα εποχή που γεννιέται.
Μια εικόνα που μετατρέπει τον θάνατο σε μύθο
Ο Θάνατος του Μαρά δεν είναι απλώς ένα πορτρέτο ενός ανθρώπου που σκοτώθηκε για τις ιδέες του. Είναι ένα έργο για τη δύναμη της τέχνης να μεταμορφώνει το τραύμα σε σύμβολο. Ο Νταβίντ δεν ζωγραφίζει μόνο τον φίλο του – ζωγραφίζει τον εαυτό του, την πίστη του, την ίδια την επανάσταση.
Όπως ο Καραβάτζιο υπέγραψε το Αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Βαπτιστή μέσα στο αίμα του αγίου, έτσι κι ο Νταβίντ γράφει το όνομά του μέσα στην πληγή της Ιστορίας. Δηλώνει πίστη στην υπόθεση του Μαρά και υπενθυμίζει σε όλους: «Είμαστε όλοι Μαρά τώρα».
Ο Γάλλος ποιητής Μποντλέρ έγραψε πως «στον ψυχρό αέρα αυτού του δωματίου, γύρω από αυτή τη θλιμμένη μπανιέρα, ένα πνεύμα πλανάται». Και πράγματι, δύο αιώνες μετά, το φάντασμα του Μαρά συνεχίζει να αιωρείται πάνω από το έργο του Νταβίντ – σύμβολο του πώς η τέχνη μπορεί να κάνει τον θάνατο αθάνατο.