Γενετικοί έλεγχοι και αριθμός απογόνων ανά δότη – Ο κίνδυνος γενετικών παθήσεων
Η διεθνής κοινότητα βρίσκεται σε κατάσταση συναγερμού μετά την αποκάλυψη ότι σπέρμα δότη από τη Δανία, το οποίο φέρει μια σοβαρή παθογόνο μετάλλαξη στο ογκοκατασταλτικό γονίδιο TP53, χρησιμοποιήθηκε για χρόνια στη διαδικασία εξωσωματικής γονιμοποίησης, οδηγώντας στη γέννηση σχεδόν 200 παιδιών σε 14 χώρες, μεταξύ των οποίων και 18 στην Ελλάδα. Η συγκεκριμένη μετάλλαξη αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου.
Στη χώρα μας, 11 οικογένειες βρίσκονται σε αγωνία, ενώ οι αρμόδιες αρχές συνεχίζουν την έρευνα για την πλήρη καταγραφή των περιστατικών. Όπως τόνισε ο καθηγητής Αιματολογίας-Ογκολογίας στο νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», Αντώνης Καττάμης, σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, ένα παιδί από το γενετικό υλικό του δότη έχει χάσει τη ζωή του, ενώ το αδελφάκι του νοσεί από καρκίνο. Το ίδιο ζευγάρι απέκτησε τρία παιδιά με το συγκεκριμένο σπέρμα.
Ειδικοί επιστήμονες σημειώνουν ότι η υπόθεση αναδεικνύει τα όρια ακόμη και των πιο αυστηρών πρωτοκόλλων γενετικών ελέγχων. Παράλληλα, αναζωπυρώνει τη συζήτηση για το πόσα παιδιά μπορούν να γεννηθούν από έναν δότη, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για διεθνώς εναρμονισμένα και αυστηρά πρωτόκολλα που εξασφαλίζουν μέγιστη ασφάλεια για παιδιά και γονείς.
Για το ζήτημα, το ΑΠΕ-ΜΠΕ επικοινώνησε με την ομότιμη καθηγήτρια Γενετικής της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ και πρώην διευθύντρια Εργαστηρίου Ιατρικής Γενετικής, Jan Traeger-Συνοδινού, μέλος της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (2021-2024), για να διευκρινιστούν οι πραγματικοί κίνδυνοι, τα όρια των γενετικών ελέγχων και τα κενά που ανέδειξε η υπόθεση του δότη με τη μετάλλαξη στο TP53.
Η καθηγήτρια τονίζει ότι «πρώτα απ’ όλα, αυτή η υπόθεση είναι εξαιρετικά δυσάρεστη για όλες τις οικογένειες που έχουν επηρεαστεί. Παράλληλα, αναδεικνύει ορισμένους από τους κινδύνους της εξωσωματικής γονιμοποίησης (IVF), που σχετίζονται:
α) με τη μετάδοση γενετικών νοσημάτων στους απογόνους και
β) με το πόσες φορές επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν τα γαμετικά κύτταρα ενός δότη».
Τι σημαίνει η μετάλλαξη στο TP53
Η παραλλαγή στο γονίδιο TP53 θεωρείται «παθογόνος» σύμφωνα με τα κριτήρια της ACMG. Η μετάλλαξη εμφανίστηκε τυχαία κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξη του δότη και δεν εντοπίζεται σε όλα τα κύτταρά του (φαινόμενο μωσαϊκισμού). Εκτιμάται ότι περίπου το 20% των κυττάρων του, συμπεριλαμβανομένων των σπερματοζωαρίων, φέρει τη μετάλλαξη. Αυτό σημαίνει ότι οποιοδήποτε παιδί γεννηθεί μέσω IVF με «επηρεασμένο» σπερματοζωάριο θα φέρει την παραλλαγή σε όλα τα κύτταρά του, αυξάνοντας σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης διαφόρων τύπων καρκίνου, όπως στο σύνδρομο Li-Fraumeni. Ακόμη και ο ίδιος ο δότης έχει αυξημένο κίνδυνο καρκίνου αργότερα στη ζωή του.
Όσον αφορά την πρόληψη, η καθηγήτρια εξηγεί: «Η τυπική πηγή DNA για έλεγχο είναι τα λευκά αιμοσφαίρια από δείγμα ολικού αίματος. Οι συνήθεις πλατφόρμες ανιχνεύουν παραλλαγές στο 30-50% των κυττάρων, οπότε η συγκεκριμένη μετάλλαξη δεν θα μπορούσε να εντοπιστεί με τυπικό έλεγχο. Ο δότης αυτός είναι εξαιρετικά σπάνια περίπτωση, και δεν είναι ρεαλιστικό να εφαρμόζονται τέτοιοι εξειδικευμένοι έλεγχοι στην καθημερινή πρακτική».
Γενετικοί έλεγχοι στους δότες
Οι απαραίτητοι έλεγχοι καθορίζονται από τη νομοθεσία κάθε χώρας, παρόμοια σε όλη την Ευρώπη, και περιλαμβάνουν:
- Κλινική και ψυχολογική αξιολόγηση
- Αποκλεισμό βασικών λοιμώξεων
- Γενετικό έλεγχο, ο οποίος μπορεί να είναι περιορισμένος ή εκτενέστερος
Στην Ελλάδα, ο έλεγχος περιλαμβάνει μεταξύ άλλων φορεία μεσογειακής και δρεπανοκυτταρικής αναιμίας, κυστικής ίνωσης, καρυότυπο, φορεία νωτιαίας μυϊκής ατροφίας (γονίδιο SMN1), φορεία μη συνδρομικής κώφωσης (γονίδιο GJB2) και για δότριες, έλεγχο Fragile-X. Παράλληλα, τα ζευγάρια μπορούν να επιλέξουν εκτενέστερο έλεγχο, με μικρό υπολειπόμενο ρίσκο για σπάνιες νόσους.
Η καθηγήτρια τονίζει ότι η νομοθεσία προβλέπει μέγιστο αριθμό χρήσεων των γαμετών: κάθε δότης μπορεί να χρησιμοποιηθεί έως 12 οικογένειες συνολικά, ενώ λειτουργεί Εθνικό Μητρώο Δοτών Γαμετών για τον έλεγχο των απογόνων και τον περιορισμό γενετικού κινδύνου.
«Η συγκεκριμένη υπόθεση υπενθυμίζει ότι πάντα υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης γενετικών παθήσεων, τόσο στη φυσική σύλληψη όσο και στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Τα ζευγάρια πρέπει να ενημερώνονται επαρκώς από ειδικούς και να έχουν επιλογές που μειώνουν τον κίνδυνο. Όλες οι χώρες πρέπει να εφαρμόζουν αυστηρά όρια στον αριθμό απογόνων ανά δότη», καταλήγει η Jan Traeger-Συνοδινού.