Ο αρχαιολογικός χώρος ονομάζεται Σεμιγιάρκα και χρονολογείται περίπου στο 1600 π.Χ
Ψηλά σε έναν λόφο πάνω από τον ποταμό Ιρτύς, στη βορειοανατολική πλευρά του Καζακστάν, μια πόλη-φάντασμα κρυβόταν για χιλιάδες χρόνια κάτω από το γρασίδι.
Στην επιφάνεια, το μόνο που διακρίνει κανείς είναι χαμηλά, ορθογώνια αναχώματα από χώμα. Κάτω από αυτά όμως, οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν τα κατάλοιπα μιας εκτεταμένης πόλης της Εποχής του Χαλκού, που ανατρέπει όσα γνωρίζαμε για τη ζωή στις στέπες.
Ο αρχαιολογικός χώρος ονομάζεται Σεμιγιάρκα και χρονολογείται περίπου στο 1600 π.Χ. Εκτείνεται σε περίπου 140 εκτάρια και, σύμφωνα με τη νέα λεπτομερή χαρτογράφηση που πραγματοποίησε διεθνής ερευνητική ομάδα με επικεφαλής πανεπιστήμια από το UCL, το Durham και το Toraighyrov, δεν πρόκειται για έναν πρόχειρο καταυλισμό νομάδων. Ήταν ένα οργανωμένο αστικό κέντρο, πιθανότατα η καρδιά μιας μεγάλης μεταλλουργικής δραστηριότητας πριν από 3.500 χρόνια.
Η επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης, δρ. Miljana Radivojević από το UCL, δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό της. «Πρόκειται για μία από τις πιο εντυπωσιακές αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών στην περιοχή», δήλωσε. «Η Σεμιγιάρκα αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις κοινωνίες της στέπας. Δείχνει ότι κινητές κοινότητες μπορούσαν να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν μόνιμους, οργανωμένους οικισμούς, με επίκεντρο μια μεγάλης κλίμακας βιομηχανία».
Μια σχεδιασμένη πόλη στη στέπα
Οι αρχαιολόγοι περιγράφουν τη Σεμιγιάρκα ως μια προγραμματισμένη πόλη και όχι ως μια τυχαία συστάδα καλυβών. Δύο μακριές σειρές ορθογώνιων βάσεων κατοικιών διατρέχουν το ύψωμα. Κάθε βάση στήριζε κάποτε ένα κλειστό σπίτι με πολλά δωμάτια. Αν και σήμερα τα χωμάτινα περιγράμματα δεν ξεπερνούν το ένα μέτρο σε ύψος, αποκαλύπτουν ένα κανονικό πολεοδομικό σχέδιο, με σαφή διάταξη δρόμων.
Στο κέντρο του οικισμού εντοπίστηκε ένα κτίσμα σημαντικά μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα, περίπου διπλάσιο σε μέγεθος. Η χρήση του παραμένει άγνωστη, αλλά θα μπορούσε να ήταν κοινοτικός χώρος, τελετουργικό κέντρο ή κατοικία κάποιας ισχυρής οικογένειας. Σε κάθε περίπτωση, ξεχωρίζει ως σημείο αναφοράς και υποδηλώνει συλλογικές δραστηριότητες ή τοπική εξουσία.
Μέχρι σήμερα, οι ερευνητές θεωρούσαν ότι οι πληθυσμοί της περιοχής ζούσαν κυρίως σε μικρά χωριά ή κινητούς καταυλισμούς. Η κλίμακα και η μονιμότητα της Σεμιγιάρκα αιφνιδίασαν την επιστημονική κοινότητα.
Ο καθηγητής Dan Lawrence από το Πανεπιστήμιο του Durham το συνοψίζει: «Η δομή και το μέγεθος της Σεμιγιάρκα δεν μοιάζουν με τίποτα άλλο που έχουμε δει στη ζώνη της στέπας. Τα ορθογώνια συγκροτήματα και το πιθανώς μνημειακό κτίριο δείχνουν ότι οι κοινότητες της Εποχής του Χαλκού ανέπτυσσαν σύνθετους, σχεδιασμένους οικισμούς, αντίστοιχους με εκείνους πιο “αστικών” περιοχών του αρχαίου κόσμου».
Η βιομηχανία χαλκού στο επίκεντρο
Η πόλη δεν ήταν μόνο τόπος κατοικίας. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η Σεμιγιάρκα αποτελούσε σημαντικό κέντρο παραγωγής κασσιτεροχάλκινου κράματος, του μετάλλου που χαρακτήρισε ολόκληρη την Εποχή του Χαλκού και χρησιμοποιήθηκε για όπλα, εργαλεία και κοσμήματα σε όλη την Ευρασία.
Στη νοτιοανατολική άκρη του οικισμού εντοπίστηκε μια ξεκάθαρη βιοτεχνική ζώνη. Εκεί βρέθηκαν χωνευτήρια τήξης, σκωρίες από καμίνια και έτοιμα αντικείμενα από κασσιτεροχάλκινο κράμα. Τα ευρήματα δείχνουν οργανωμένη και συγκεντρωμένη παραγωγή, όχι διάσπαρτες μικρές εστίες μεταλλουργίας.
Όπως σημειώνει ο καθηγητής Lawrence, αυτό είναι σπάνιο για τη στέπα της Ευρασίας. «Υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες αντικείμενα από κασσιτεροχάλκινο κράμα σε μουσεία, αλλά ελάχιστες θέσεις έχουν συνδεθεί ξεκάθαρα με την παραγωγή του. Η Σεμιγιάρκα προσθέτει ένα κρίσιμο κομμάτι: μια ολόκληρη συνοικία αφιερωμένη στη μετατροπή του μεταλλεύματος σε μέταλλο».
Η εγγύτητα της πόλης σε κοιτάσματα χαλκού και κασσίτερου στα Όρη Αλτάι, αλλά και η στρατηγική της θέση πάνω από τον ποταμό Ιρτύς και επτά χαράδρες –από όπου πήρε και το όνομά της– υποδηλώνουν ότι λειτουργούσε και ως κόμβος εμπορίου και ανταλλαγών.
Άνθρωποι, εμπόριο και εξουσία
Τα ευρήματα από τις κατοικίες και τα στρώματα απορριμμάτων σκιαγραφούν την καθημερινή ζωή των κατοίκων. Κεραμικά και μεταλλικά αντικείμενα παραπέμπουν στον πολιτισμό Alekseevka-Sargary, έναν από τους πρώτους στην περιοχή που έχτισαν μόνιμα σπίτια. Παράλληλα, άλλα αντικείμενα συνδέονται με πιο κινητές ομάδες, όπως οι Cherkaskul.
Αυτή η συνύπαρξη δείχνει επαφές και εμπόριο μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων. Η Σεμιγιάρκα πιθανότατα προσέλκυε εργάτες, εμπόρους και ταξιδιώτες από μεγάλη ακτίνα, λειτουργώντας ως σημείο αναφοράς ισχύος και πλούτου στη στέπα.
Ο δρ. Viktor Merz από το Πανεπιστήμιο Toraighyrov, που κατέγραψε πρώτος τον χώρο στις αρχές της δεκαετίας του 2000, τονίζει τη σημασία της διεθνούς συνεργασίας. «Ερευνούσα τη Σεμιγιάρκα για χρόνια, αλλά αυτή η συνεργασία απογείωσε την κατανόησή μας. Οι νέες μέθοδοι και οι εξειδικεύσεις ανοίγουν τον δρόμο για ακόμη πιο αποκαλυπτικές ανασκαφές».
Μια νέα αφήγηση για τις κοινωνίες της στέπας
Όταν γίνεται λόγος για τις πρώτες πόλεις, συνήθως αναφέρονται η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος ή η κοιλάδα του Ινδού. Οι στέπες του Καζακστάν σπάνια μπαίνουν σε αυτή τη συζήτηση. Η Σεμιγιάρκα αλλάζει τα δεδομένα.
Δείχνει ότι ο αστικός τρόπος ζωής δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο μεγάλων ποταμικών πολιτισμών. Οι κοινωνίες της στέπας μπορούσαν να δημιουργήσουν οργανωμένα, μακρόβια κέντρα, συνδεδεμένα με βιομηχανία και εμπόριο. Δεν περνούσαν απλώς από το τοπίο. Το διαμόρφωναν.
Οι μελλοντικές έρευνες θα επιχειρήσουν να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα: ποιος έλεγχε την παραγωγή του μετάλλου, πώς διακινούνταν τα προϊόντα και ποιο ήταν το περιβαλλοντικό αποτύπωμα αυτής της έντονης δραστηριότητας. Οι απαντήσεις αναμένεται να κάνουν την ιστορία της Εποχής του Χαλκού στη στέπα πιο σύνθετη και πιο ανθρώπινη, φωτίζοντας έναν κόσμο πολύ πιο οργανωμένο απ’ όσο πιστεύαμε μέχρι σήμερα.
*Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο περιοδικό Antiquity