Ειδικό βάρος στους γεωπολιτικούς σχεδιασμούς της Ρωσίας στα δυτικά Βαλκάνια αποκτά η Σερβία, έπειτα από την επίσκεψη του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν στο Βελιγράδι, την Πέμπτη 17 Ιανουαρίου 2019. Η επίσκεψη αυτή έλαβε χώρα σε μια κρίσιμη περίοδο για τα δυτικά Βαλκάνια, η οποία κρίνεται καθοριστική για την πορεία ενσωμάτωσης και των υπολοίπων χωρών της περιοχής στις Ευρω-ατλαντικές δομές. Καταλύτης των εξελίξεων αποτελεί η Συμφωνία των Πρεσπών και η επικύρωσή της από τα κοινοβούλια της Π.Γ.Δ.Μακεδονίας και της Ελλάδας. Όταν αυτή η διαδικασία ολοκληρωθεί και από την ελληνική πλευρά -κάτι που θα γίνει εντός των ημερών- η γειτονική μας χώρα, ως Βόρεια Μακεδονία πλέον, θα εισέλθει στο ΝΑΤΟ και θα γίνει το 30ο μέλος του, απομονώνοντας ακόμη περισσότερο τη Σερβία, η οποία θα συνορεύει πλέον με επτά χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ.
Η απώλεια της ρωσικής επιρροής στα Σκόπια
Η απώλεια της ρωσικής γεωπολιτικής επιρροής πάνω στη Π.Γ.Δ.Μακεδονία, έπειτα από το ζενίθ επιρροής που είχε φθάσει επί της αυταρχικής διακυβέρνησης του υπερεθνικιστή Νίκολα Γκρουέφσκι, καθώς και η περαιτέρω επέκταση του ΝΑΤΟ, έπειτα κι από την είσοδο στην Ατλαντική Συμμαχία και του Μαυροβουνίου, αναγκάζει τη Μόσχα να αναπροσαρμόσει τη συνολική της πολιτική στα Βαλκάνια. Έως πρόσφατα η Ρωσία επιδίωκε να εκμεταλλευτεί το κενό που προκαλούσε η απουσία ενός σαφέστατου σχεδίου Ευρω-ατλαντικής ενσωμάτωσης για τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων, αυξάνοντας έτσι τη γεωπολιτική της επιρροή, την οικονομική και ενεργειακή της διείσδυση σε χώρες όπως η Π.Γ.Δ.Μακεδονία, η Σερβία, η Σέρβικη Δημοκρατία (στη Βοσνία) και, ως πρόσφατα, και του Μαυροβουνίου.
Στόχος της Μόσχας ήταν να θέσει το μεγαλύτερο τμήμα της “μαύρης τρύπας” των δυτικών Βαλκανίων, που αποτελεί και το “μαλακό υπογάστριο” της Ευρώπης, στη δική της σφαίρα επιρροής, αλλά και να αυξήσει την επιρροή της στην Ελλάδα, εκμεταλλευόμενη την οικονομική της κρίση, καθώς και στην Ουγγαρία του φιλορώσου κι ευρωσκεπτικιστή Βίκτορ Όρμπαν, ώστε να μπορεί ανά πάσα στιγμή να δημιουργεί προβλήματα και αποσταθεροποίηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι στόχοι της Μόσχας έγιναν εγκαίρως αντιληπτοί τόσο από τις Βρυξέλλες, όσο κι από την Ουάσιγκτον, που αποφάσισαν να δράσουν ανασχετικά των ρωσικών επιδιώξεων, ειδικά μετά την Ουκρανική κρίση του 2014, η οποία οδήγησε στην απόσχιση της Κριμαίας και την de facto προσάρτησή της στη Ρωσική Ομοσπονδία. Εκτός από τις οικονομικές κυρώσεις σε βάρος της Ρωσίας που αποφασίστηκε τότε, οι Βρυξέλλες παρεμπόδισαν τα σχέδια για την κατασκευή ενός “Νότιου Αγωγού” μεταφοράς ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω των Βαλκανίων, ενώ η Ουάσιγκτον επιτάχυνε την εισδοχή του Μαυροβουνίου, το οποίο μέχρι τότε είχε γίνει η “μεσογειακή ριβιέρα” των Ρώσων, στο ΝΑΤΟ.
Η σημασία των δυτικών Βαλκανίων για την Ε.Ε.
Άλλωστε η σημασία των δυτικών Βαλκανίων έγινε ιδιαίτερα αντιληπτή στην Ευρώπη, και ειδικά στη Γερμανία, το 2015, όταν λειτούργησε ο άτυπος “βαλκανικός διάδρομος”, μέσω του οποίου μετακινήθηκαν 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες και μετανάστες προς την κεντρική Ευρώπη, οδηγώντας σε κατασκευή φρακτών, σε κλείσιμο συνόρων και στη μεγαλύτερη πολιτική και αξιακή κρίση της Ε.Ε. από την εποχή της ίδρυσής της. Επίσης αναζωπυρώθηκαν και οι Ευρωπαϊκές ανησυχίες σχετικά με τον αποσταθεροποιητικό ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η Ερντογανική Τουρκία, η οποία απομακρύνεται συνεχώς από τη Δύση, πάνω στις μουσουλμανικές μειονότητες των δυτικών Βαλκανίων. Τέλος, οι Βρυξέλλες δεν έβλεπαν με καλό μάτι και τη γεωοικονομική διείσδυση της Κίνας στην ίδια περιοχή, μέσω του σχεδίου της για έναν σύγχρονο “Δρόμο του Μεταξιού”. Για όλους αυτούς τους λόγους Ευρώπη και Αμερική αποφάσισαν να επανακάμψουν στα δυτικά Βαλκάνια και να επιταχύνουν τις διαδικασίες για την Ευρω-ατλαντική τους ενσωμάτωση, ώστε να κλείσει και η τελευταία “μαύρη τρύπα” της Ευρώπης.
Ως αποτέλεσμα η γεωπολιτική επιρροή της Ρωσίας, η οποία από το 2014 βιώνει και μια οικονομική στασιμότητα οφειλόμενη και στις σχετικά χαμηλές τιμές των ορυκτών καυσίμων, στα δυτικά Βαλκάνια άρχισε σταδιακά να υποχωρεί. Η πτώση του υπερεθνικιστικού καθεστώτος Γκρουέφσκι στα Σκόπια, η άνοδος μιας φιλοδυτικής μετριοπαθούς κυβέρνησης υπό τον Ζόραν Ζάεφ και η υπογραφή και κύρωση της Συμφωνίας των Πρεσπών, ήταν ένα ράπισμα στη βαλκανική πολιτική της Ρωσίας, εξού και η και έντονη αντίδραση της Μόσχας κατά της Συμφωνίας των Πρεσπών. Ωστόσο η Μόσχα, πέρα από κάποιες ανησυχίες που μπορεί να εκφράσει στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, δεν μπορεί πλέον να αποτρέψει τη γειτονική μας χώρα, που ως Βόρεια Μακεδονία, θα γίνει το 30ο μέλος του ΝΑΤΟ.
Το “σέρβικο ανάχωμα”
Έπειτα κι από αυτή την τελευταία απώλεια, το ενδιαφέρον της Μόσχας επικεντρώνεται πλέον στη Σερβία και στο γειτονικό της χώρο (Κόσοβο και Βοσνία), που αποκτά στα μάτια της ρόλο “τελευταίου αναχώματος” στην περαιτέρω επέκταση του ΝΑΤΟ στα δυτικά Βαλκάνια. Στην ενίσχυση αυτού του ρόλου της Σερβίας αποσκοπούσε και η πρόσφατη επίσκεψη του προέδρου Πούτιν στο Βελιγράδι. Ο Ρώσος πρόεδρος, εκμεταλλευόμενος και τη δημοφιλία που απολαμβάνει στους κόλπους του παραδοσιακά ρωσόφιλου σερβικού λαού, θέλησε να στείλει ένα ισχυρό μήνυμα πως η Ρωσία συνεχίζει να είναι παρούσα στα Βαλκάνια, τα οποία και δεν πρόκειται να εγκαταλείψει εύκολα. Ποντάροντας στο “σέρβικο χαρτί” η Μόσχα φαίνεται πως θα καταβάλει μια νέα προσπάθεια να καθυστερήσει την πρόοδο της Ευρω-ατλαντικής ενσωμάτωσης στα δυτικά Βαλκάνια.
Η Σερβία, που κυβερνάται σήμερα από τον πρόεδρο Αλεξάνταρ Βούτσιτς και το δεξιό κόμμα του SNS, έχοντας ανοικτά τα ζητήματα του Κοσόβου και της Βοσνίας, είναι έντονα διχασμένη σχετικά με την Ευρω-ατλανική της προοπτική και συχνά αμφιταλαντεύεται. Η δε κυβέρνησή της χαρακτηρίζεται αυταρχική, ο Βούτσιτς κατηγορείται για “πουτινισμό” και διαφθορά από την αντιπολίτευση, ενώ κάθε βδομάδα λαμβάνουν χώρα στο Βελιγράδι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις με δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές.
Στόχος της Μόσχας η “Ορμπανοποίηση” της Ευρώπης
Επίσημα η σερβική κυβέρνηση διατυμπανίζει πως ακολουθεί “πολιτική ίσων αποστάσεων” και διακηρύσσει πως επίσημος στόχος παραμένει η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όχι όμως και η ένταξη στο ΝΑΤΟ, το οποίο ως γνωστόν βομβάρδισε τη χώρα την άνοιξη του 1999, προτάσσοντας το “μοντέλο Αυστρίας” (μέλος της Ε.Ε. αλλά όχι του ΝΑΤΟ). Η στρατηγική αυτή βολεύει αρκετά και τη Μόσχα, διότι μπορεί να χρησιμοποιήσει μελλοντικά τη Σερβία ως “δούρειο ίππο” στο εσωτερικό της Ε.Ε., όπως συμβαίνει σήμερα σε μεγάλο βαθμό με την Ουγγαρία του Όρμπαν, στοχεύοντας στην αποσταθεροποίησή της Ευρώπης ή στον εξαναγκασμό της να υποκύψει στις όποιες ρωσικές επιδιώξεις.
Ο γεωπολιτικός ρεαλισμός του Πούτιν τον αναγκάζει να αποδεχθεί το γεγονός πως δεν μπορεί να υποτάξει ή να ελέγξει την Ευρώπη. Όσες φορές η Ρωσία το επιχείρησε, όπως για παράδειγμα κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1945-1991) με επιβολή ασφυκτικού ελέγχου στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, στο τέλος έχασε και αποσύρθηκε στα ενδότερά της. Στόχος πλέον είναι ο έμμεσος έλεγχος της Ε.Ε. μέσω της “Ορμπανοποίησης” της, δηλαδή με τον πολλαπλασιασμό των “αυταρχικών δημοκρατιών” τύπου Ουγγαρίας του Όρμπαν, που θα καθοδηγούνται ιδεολογικοπολιτικά από τη Μόσχα. Χώρες μέλη της Ε.Ε. που θα έχουν στενή οικονομική και ενεργειακή συνεργασία μαζί της, θα εκπροσωπούν τα συμφέροντά της στις Βρυξέλλες και γενικώς θα λειτουργούν ως “δούρειοι ίπποι” της Ρωσίας στο εσωτερικό της Ένωσης.
Τα “δώρα” της Μόσχας στη Σερβία
Για να δελεάσει λοιπόν τη Σερβία, ώστε να παραμείνει σε φιλορωσική τροχιά και να μην επιταχύνει την προσέγγισή της με τη Δύση, η Μόσχα χρησιμοποιεί από τη μία το ανοικτό ζήτημα του Κοσόβου, στο οποίο ο Πούτιν -παρουσιαζόμενος ως “προστάτης των Σέρβων”- προσέφερε πλήρη κάλυψη στον Βούτσιτς, αλλά και στην προσφορά οικονομικής, ενεργειακής και στρατιωτικής συνεργασίας. Συγκεκριμένα, κατά την επίσκεψή του στο Βελιγράδι, ο πρόεδρος Πούτιν προσέφερε στρατιωτική βοήθεια με τη δωρεάν παροχή 10 μαχητικών ελικοπτέρων (7 επιθετικά Mil Mi-35 και 3 Mi-17). Συμφώνησε επίσης να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις για τον εκσυγχρονισμό των 14 MiG-29 της γενιάς 4+ της σερβικής πολεμικής αεροπορίας, με τα πιο προηγμένα συστήματα ραντάρ. Πηγές στο Βελιγράδι ανέφεραν πως συζητήθηκε μεταξύ Βούτσιτς και Πούτιν η απόκτηση νέων πολεμικών αεροσκαφών 4ης γενιάς, 30 αρμάτων μάχης Τ-72, 30 BRDM-2, αντιαεροπορικών συστοιχιών S-300 PMU2 κλπ. ώστε να αναβαθμιστεί η μαχητικότητα του σερβικού στρατού, με προηγμένα οπλικά συστήματα προερχόμενα αποκλειστικά από ρωσικές αμυντικές βιομηχανίες, με το λογαριασμό φυσικά να τον πληρώνει ο σερβικός λαός.
Ως αντάλλαγμα η ρωσική πλευρά προσέφερε, εκτός από πολιτική υποστήριξη στη Σερβία σε επίπεδο ΟΗΕ για το ζήτημα του Κοσόβου, και μια σειρά από οικονομικής φύσεως συμφωνίες και επενδύσεις. Συγκεκριμένα η δημόσια επιχείρηση ηλεκτρισμού της Σερβίας (EPS) υπέγραψε σύμβαση με ρωσική εταιρία για την ανακαίνιση και επέκταση του υδροηλεκτρικού σταθμού “Djerdap 2” στον Δούναβη, που θα αυξηθεί η παραγωγικότητά του από τα 270 στα 320 μεγαβάτ. Ταυτόχρονα το υπουργείο Τεχνολογίας της Σερβίας και η ρωσική Rosatom υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας για την χρήση της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς. Οι Σιδηρόδρομοι Σερβίας (ZS) και ο ρωσικός κολοσσός “RSZ international” υπέγραψαν συμβόλαιο ύψους 230 εκ. ευρώ, με το οποίο προβλέπεται η ανακατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου από το Βελιγράδι μέχρι το Νόβισαντ, η κατασκευή κέντρου ελέγχου των σιδηροδρομικών συγκοινωνιών και η εκπόνηση μελέτης για τον εκσυγχρονισμό του δικτύου από το Βελιγράδι μέχρι τα σύνορα του Μαυροβουνίου. Υπεγράφησαν και άλλες συμφωνίες που αφορούν τη συνεργασία στην ψηφιακή τεχνολογία, στην έρευνα και χρήση του διαστημικού χώρου, την στρατιωτική τεχνολογική συνεργασία, πολιτιστικές συνεργασίας κ.α.
Σερβία και Turkish Stream: Ενεργειακός κόμβος για το ρωσικό αέριο
Εκείνο πάντως που προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση ήταν η συμφωνία μεταξύ της Ρωσίας και της Σερβίας για τη συνέχιση του αγωγού φυσικού αερίου Turkish Stream μέσω Βουλγαρίας, και στη συνέχεια δια μέσω του σερβικού εδάφους (403 χλμ.) ώστε να φθάσει στην κεντρική Ευρώπη. Για τον πρόεδρο της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς η συμφωνία αυτή, που προβλέπει και την επέκταση του τερματικού σταθμού φυσικού αερίου, χωρητικότητας έως 750 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων, έχει στρατηγική σημασία για τη χώρα, εξασφαλίζοντας την ενεργειακή της επάρκεια καθώς και έσοδα από τη διέλευση του αερίου. Συγκεκριμένα ο Ρώσος πρόεδρος δήλωσε ότι η Ρωσία είναι διατεθειμένη να επενδύσει στις σερβικές υποδομές το ποσό του 1,1 δισεκατομμυρίου Ευρώ ώστε να φθάσει ο αγωγός Turkish Stream έως την Σερβία. Στο ζήτημα αυτό, που αφορά και τον ενεργειακό ρόλο της Ελλάδας στην περιοχή, αντέδρασε η Κομισιόν λέγοντας ότι παρακολουθεί την κατάσταση που διαμορφώνεται σε σχέση με τον αγωγό Turkish Stream και θα εφαρμόσει όλους τους ενεργειακούς κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ισχύουν για όλους τους αγωγούς φυσικού αερίου. Υπενθύμισε με άλλα λόγια πως η Ε.Ε. δε θα εγκρίνει εύκολα ένα σχέδιο που αυξάνει την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο και πως οι ρωσο-σερβικές ενεργειακές φιλοδοξίες μπορούν να μείνουν τελικά να μείνουν μόνο στα χαρτιά, όπως συνέβη παλαιότερα και με τον “Νότιο Αγωγό”.
Συμπερασματικά, μετά την επίσκεψη Πούτιν στο Βελιγράδι, η Σερβία αισθάνεται ενισχυμένη και ο πρόεδρος Βούτσιτς, που παρέλαβε από τον Ρώσο πρόεδρο και το τιμητικό βραβείο του Αλεξάντερ Νιέφσκι, κέρδισε πόντους στα μάτια μιας παραδοσιακά φιλορωσικής κοινής γνώμης, την ίδια περίοδο που η κυβέρνησή του αμφισβητείται στο εσωτερικό από τις συχνές διαδηλώσεις της αντιπολίτευσης. Αναλυτές ωστόσο εκτιμούν πως όλα αυτά ήταν μόνο στο πεδίο των εντυπώσεων, ως κύκνειο άσμα μιας Ρωσίας που επέλεξε να αποσυρθεί γεωπολιτικά από τα Βαλκάνια και δίνει απλά “μάχες οπισθοφυλακής”, χρησιμοποιώντας το “τελευταίο χαρτί” της, τη Σερβία. Υπό αυτή την οπτική η επίσκεψη Πούτιν στο Βελιγράδι ήταν ως ένα βαθμό “αποχαιρετιστήρια” και για την “τιμή των όπλων”, καθώς η Ρωσία ανασχεδιάζει τη πολιτική της στα Βαλκάνια.
Η Ρωσία αποχωρεί από τα Βαλκάνια;
Η Γιέλενα Μίλιτς, πολιτική αναλύτρια και διευθύντρια του Κέντρου Ευρωατλαντικών Μελετών (CEAS -Center for Euro/Atlantic Studies), είπε χαρακτηριστικά για την επίσκεψη Πούτιν στη Σερβία στην εκπομπή στο τηλεοπτικό σταθμό Ν1: “Σε αντίθεση με τη Ρωσία ευτυχώς η Σερβία δεν είναι αυτή που έχει τώρα κάποιο εμπάργκο. Η ρωσική οικονομία έχει πρόβλημα και με την αυξανόμενη παραγωγή του πετρελαίου και του αερίου στις ΗΠΑ, που ρίχνει την τιμή της βενζίνης και του αερίου. Ο πρόεδρος Πούτιν, ως μεγάλος ηγέτης και στρατηγιστής, τα βλέπει όλα αυτά, και ίσως αποφάσισε να μειώσει τα ανοιχτά μέτωπα της Ρωσίας. Έτσι αυτή είναι ίσως μια ευκαιρία που πρέπει να εκμεταλλευτούμε γιατί ίσως στα Βαλκάνια δεν θα υπάρχει πλέον τόση πίεση εκ μέρους της Ρωσίας, αφήνοντας έτσι το πεδίο δράσης ανοικτό σε Ευρωπαϊκή Ένωση, NATO και ΗΠΑ”. Σχετικά με τις σχέσεις Βελιγραδίου-Πρίστινας η Γιέλενα Μίλιτς είπε πως “το πιο σημαντικό είναι να καταφέρουν το Βελιγράδι και η Πρίστινα να βρούνε κάποια συναίνεση και να είναι τέτοια που από αυτή η Σερβία να μην βγει απόλυτα ηττημένη ως προς τα δικά της νόμιμα συμφέροντα, όπως είναι η θέση της σερβικής ορθόδοξης εκκλησίας στο Κόσοβο, η κατανομή των φυσικών πόρων και η θέση των Σέρβων που ζουν σε απομονωμένους θύλακες κλπ. Από την άλλη αυτή η λύση να είναι τέτοια ώστε να διατηρήσει και τη Σερβία και το Κόσοβο σε πορεία προς την Ευρώπη”. Προς αυτή την κατεύθυνση διευθέτησης των διαφορών Βελιγραδίου-Πρίστινας θα συντελέσει και η ολοκλήρωση της Συμφωνίας των Πρεσπών, η οποία θα στείλει ένα θετικό μήνυμα για την ειρηνική επίλυση των διαφορών στα Βαλκάνια, επιταχύνοντας έτσι την ευρωπαϊκή τους πορεία.