Πόσο θα κρατήσει αυτό;
Μετά τις δύο πολιτικές αναταράξεις του 2016 -την ψήφο της Βρετανίας για το Brexit και την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ- οι αναλυτές συζητούν για το αν πρόκειται για μια προσωρινή λοξοδρόμηση ή για την αρχή μιας νέας εποχής.
Είμαστε ακόμα στις απαρχές. Αλλά φαίνεται ήδη πιθανό ότι οι ιστορικοί του μέλλοντος θα αντιμετωπίσουν τα γεγονότα το 2016 ως την αρχή ενός νέου κύκλου στην παγκόσμια ιστορία. Τα άσχημα νέα για τους φοβισμένους φιλελεύθερους είναι πως οι κύκλοι αυτοί μπορούν να διαρκέσουν κάμποσο καιρό, συνήθως τριάντα χρόνια κατά μέσο όρο.
Τα χρόνια που ακολούθησαν το Brexit και τον Tραμπ, έχει κερδίσει έδαφος ένα παγκόσμιο λαϊκιστικό κίνημα. Το γεγονός ότι ο κ. Τραμπ είναι απεχθής στο δυτικό κατεστημένο και στα μέσα ενημέρωσης μπορεί να προκαλεί σύγχυση στο σημείο αυτό. Αλλά ο Αμερικανός πρόεδρος έχει πολλούς θαυμαστές, ορισμένοι από τους οποίους είναι επικεφαλής κυβερνήσεων σε όλο τον κόσμο.
Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο, ο νέος πρόεδρος της Βραζιλίας, της μεγαλύτερης χώρας της Λατινικής Αμερικής, είναι ένας δηλωμένος υποστηρικτής του κ. Τραμπ. Στη Μέση Ανατολή, οι κυβερνήσεις της Σαουδικής Αραβίας και του Ισραήλ προτιμούν τον κ. Τραμπ από τον Μπαράκ Ομπάμα, τον προκάτοχό του.
Οι οπαδοί του φτάνουν μέχρι και την Ευρώπη. Οι κυβερνήσεις της Πολωνίας και της Ουγγαρίας είναι ιδεολογικά πιο κοντά στον Λευκό Οίκο του Τραμπ από ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση στις Βρυξέλλες. Ο Ματέο Σαλβίνι, ο αντιπρόεδρος της Ιταλίας (και ο πιο ισχυρός άντρας της χώρας), βλέπει και αυτός τον κ. Τραμπ ως υπόδειγμα.
Απόρροια του θρίλερ στο οποίο έχει εξελιχθεί το Brexit είναι πως δεν υπάρχουν πολλά άλλα ευρωπαϊκά κόμματα τα οποία ζητούν την αποχώρηση από την Ε.Ε. Αλλά το αντικαθεστωτικό ένστικτο το οποίο οδήγησε στην ψήφο υπέρ του Brexit ενισχύεται στην Ευρώπη. Έχει εκφραστεί με διαφορετικές μορφές, από το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων» στη Γαλλία ως την άνοδο του κόμματος της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD), το οποίο αποτελεί πλέον την αξιωματική αντιπολίτευση στο γερμανικό κοινοβούλιο.
Το παρελθόν καταδεικνύει ότι αν εγκαθιδρυθεί μια «λαϊκιστική εποχή», μπορεί να διαρκέσει ως και τρεις δεκαετίες. Κάθε ιστορική περιοδιοποίηση είναι σε ένα βαθμό τεχνητή. Αλλά είναι εφικτό να διακρίνει κανείς δύο διαφορετικές εποχές στη μεταπολεμική Δύση, κάθε μια από τις οποίες κράτησε 30 χρόνια. Η περίοδος από το 1945 ως το 1975, γνωστή ως les trente glorieuses (τα τριάντα ένδοξα χρόνια) στη Γαλλία, χαρακτηρίστηκε από ισχυρή οικονομική ανάπτυξη σε όλη τη Δύση, μαζί με τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους και του κεϋνσιανού μοντέλου διαχείρισης της ζήτησης – όλα αυτά με φόντο τον Ψυχρό Πόλεμο.
Ως τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το μοντέλο αυτό άρχισε να αντιμετωπίζει προβλήματα στον αγγλοαμερικανικό κόσμο, με τη Βρετανία να υποφέρει από «στασιμοπληθωρισμό» και τον πρόεδρο Τζίμι Κάρτερ να εντοπίζει μια εθνική «παθογένεια» στις ΗΠΑ. Μια νέα εποχή (συχνά αποκαλείται «νεοφιλελεύθερη» από τους επικριτές της) ξεκίνησε το 1979 με την εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία, την οποία ακολούθησε αυτή του Ρόναλντ Ρίγκαν στις ΗΠΑ το 1980.
Εκ των υστέρων, αποδείχτηκε πως και η εξέλιξη αυτή ήταν μέρος μιας παγκόσμιας μετατόπισης. Το 1978, ο Ντενγκ Σιαο Πίνγκ ανήλθε στην εξουσία στην Κίνα και ξεκίνησε μια πολιτική «μεταρρυθμίσεων και ανοίγματος» που βασιζόταν στους κανόνες της αγορές. Το κομμουνιστικό μπλοκ στην Ευρώπη άρχισε επίσης να ραγίζει με τον σχηματισμό του συνδικάτου της Αλληλεγγύης στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1980. Τα θεμέλια μιας παγκοσμιοποιημένης καπιταλιστικής οικονομίας είχαν αρχίσει να οικοδομούνται.
Αυτή η «νεοφιλελεύθερη εποχή» κράτησε περίπου 30 χρόνια μέχρι που απαξιώθηκε από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008.
Όπως και με την trente glorieuses, πέρασαν πέντε χρόνια αβεβαιότητας προτού εμφανιστεί ένα νέο ιδεολογικό κίνημα. Αλλά συνέβη τελικά το 2016, με την εκλογή του κ. Τραμπ και το Brexit.
Αλλά γιατί να διαρκούν περίπου 30 έτη οι κύκλοι στη σύγχρονη ιστορία; Μια πιθανή εξήγηση είναι πως οι επιτυχημένες ιδεολογίες και τα πολιτικά κινήματα τα οποία γεννούν οδηγούν αρχικά σε μια περίοδο μίμησης την οποία ακολουθεί η υπερβολή.
Αν τα νέα κινήματα ή οι πολιτικοί αποκτούν μια αύρα επιτυχίας, βρίσκουν μιμητές σε όλον τον κόσμο. Αυτή η αίσθηση κεκτημένης ταχύτητας δημιουργεί ζήτηση για ταχύτερη διάδοση και ανάπτυξη των ιδεών στις οποίες βασίζεται το κίνημα. Αυτό είναι που οδηγεί στη φάση της υπερβολής. Ένα παράδειγμα ιδεολογικής υπερβολής είναι ο τρόπος με τον οποίον η εμπνευσμένη από τον Ρίγκαν ζήτηση για χαμηλότερους φόρους και λιγότερη γραφειοκρατία οδήγησε τελικά σε υπερβολική απορρύθμιση του χρηματοοικονομικού τομέα, η οποία οδήγησε στη χρηματοοικονομική κρίση.
Το γεγονός ότι λαϊκιστκά και εθνικιστικά κόμματα σε όλον τον κόσμο ακολουθούν τον κ. Τραμπ καταδεικνύει πως η φάση της μίμησης έχει ξεκινήσει. Είναι πλέον καθιερωμένη πρακτική για πολιτικούς, όπως ο Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία και οι κ.κ. Σαλβίνι και Μπολσονάρο, να μιμούνται την ατζέντα Τραμπ – καταδικάζοντας τον «παγκοσμισμό», κατηγορώντας τα μέσα ενημέρωσης ότι διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις, χλευάζοντας την «πολιτική ορθότητα» και περιφρονώντας διεθνούς οργανισμούς οι οποίοι επιχειρούν να αντιμετωπίσουν προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή ή η επανεγκατάσταση προσφύγων.
Η ταχεία διάδοση αυτού του νέου πολιτικού στιλ μπορεί να είναι απλώς η αρχή μιας νέας εποχής η οποία θα κρατήσει δεκαετίες. Αλλά υπάρχει μια σημαντική επιφύλαξη στην εκτίμηση αυτή, η οποία μπορεί να ανακουφίσει τους φοβισμένους φιλελεύθερους. Για να κρατήσει η περίοδος της μίμησης και της διάδοσης, το λαϊκιστικό κίνημα χρειάζεται κάτι περισσότερο από εκλογική επιτυχία. Χρειάζεται να δείξει και αποτελέσματα στον πραγματικό κόσμο. Η trente glorieuses χαρακτηρίστηκε ένδοξη γιατί το βιοτικό επίπεδο ανέβαινε αισθητά σε όλο τον κόσμο. Ομοίως, η εποχή του Ρίγκαν και της Θάτσερ σφραγίστηκε από την επιτάχυνση της ανάπτυξης και τη νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο.
Αντίθετα, το Brexit αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα και η κυβέρνηση Τραμπ παραπαίει. Αν οι λαϊκιστές δεν φέρουν απτά αποτελέσματα, η νέα εποχή μπορεί να πεθάνει εν τη γενέσει της.
Του Gideon Rachman