Η φημισμένη «Μεγάλη Στρατιά» αποδεκατίστηκε υποχωρώντας από τη Μόσχα – Γενετική ανάλυση λειψάνων σε μαζικό τάφο στη Λιθουανία ρίχνει φως στις αιτίες θανάτου
Ο στρατός του Ναπολέοντα υπέστη μια από τις πιο καταστροφικές ήττες στην ευρωπαϊκή ιστορία το 1812. Πέρα από τις μάχες και τη στρατηγική, ήταν οι αόρατες ασθένειες που αποδεκάτισαν τη «Μεγάλη Στρατιά» καθώς έκανε την απελπισμένη υποχώρησή της από τη Μόσχα.
Περισσότερο από δύο αιώνες αργότερα, οι επιστήμονες κατάφεραν να αποκρυπτογραφήσουν την πραγματική προέλευση αυτών των μαζικών θανάτων: η γενετική ανάλυση λειψάνων που βρέθηκαν σε έναν ομαδικό τάφο στο Βίλνιους της Λιθουανίας αποκάλυψε τις επιδημίες που σημάδεψαν τη μοίρα χιλιάδων στρατιωτών, ρίχνοντας νέο φως σε ένα από τα πιο δραματικά κεφάλαια της ναπολεόντειας εποχής.
Το εύρημα του Βίλνιους
Μια διεθνής ομάδα επιστημόνων εφάρμοσε προηγμένες τεχνικές αλληλούχισης αρχαίου DNA σε δόντια που εξήχθησαν από δεκατρείς στρατιώτες της Grande Armée, οι οποίοι θάφτηκαν στο Βίλνιους. Τα αποτελέσματα εντόπισαν την παρουσία της Salmonella enterica Paratyphi C, που προκαλεί τον παρατυφοειδή πυρετό, και της Borrelia recurrentis, του βακτηρίου που ευθύνεται για τον υποτροπιάζοντα πυρετό που μεταδίδεται από τις ψείρες.
Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε σε 13 δόντια στρατιωτών, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν νέοι μεταξύ 20 και 39 ετών, των οποίων οι σκελετοί δεν παρουσίαζαν σαφή σημάδια βίαιου θανάτου.
Η απουσία τραυμάτων στα περισσότερα σώματα ενισχύει την υπόθεση ότι ο υποσιτισμός, το ακραίο κρύο και οι επιδημίες ήταν πιο θανατηφόρες από τις μάχες.
Ο συνδυασμός μολυσματικών ασθενειών, ακραίων συνθηκών και ανεπαρκούς υλικοτεχνικής υποδομής καταδίκασε δεκάδες χιλιάδες στρατιώτες. Το κρύο και η επιδημία μαζί, σφράγισαν τη μοίρα της πιο φιλόδοξης εκστρατείας της ναπολεόντειας εποχής.
Αόρατες ασθένειες και ξεχασμένες μαρτυρίες
Ο παρατυφοειδής πυρετός μεταδίδεται με την κατανάλωση μολυσμένων τροφίμων ή νερού και μπορεί να προκαλέσει υψηλό πυρετό, κοιλιακό άλγος, εμετό και έντονη αδυναμία. Ο υποτροπιάζων πυρετός – που μεταδίδεται από τις ψείρες – προκαλεί ξαφνικά επεισόδια υψηλού πυρετού και ρίγη. Και οι δύο καταστάσεις συνάδουν με τις παρατηρήσεις των ιατρών του Ναπολέοντα.
Οι ιστορικοί και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης έχουν τονίσει τη σημασία αυτού του ευρήματος, καθώς για περισσότερα από διακόσια χρόνια ο τύφος θεωρούνταν ο κύριος αόρατος εχθρός του γαλλικού στρατού. Ωστόσο, νέες μέθοδοι πιστοποίησης και φυλογενετικής επικύρωσης κατέδειξαν την απουσία DNA τύφου και πυρετού χαρακωμάτων στα δείγματα που αναλύθηκαν.
Ο τέλειος χειμώνας για την επιδημία
Το ιστορικό πλαίσιο της υποχώρησης από τη Ρωσία αποτέλεσε το ιδανικό έδαφος για την ανάπτυξη λοιμώξεων. Το φθινόπωρο του 1812, η Grande Armée διέσχισε τα πολωνικά σύνορα με 500.000 έως 600.000 άνδρες, αλλά ο συνδυασμός ακραίων θερμοκρασιών, ελλείψεων τροφίμων και κακών συνθηκών υγιεινής απελευθέρωσε μια υλικοτεχνική και υγειονομική κόλαση.
Μέχρι να φτάσουν στη Βίλνα, χιλιάδες στρατιώτες είχαν ήδη υποκύψει. Οι μαρτυρίες της εποχής, που επίσης καταγράφηκαν από το National Geographic, συμφωνούν ότι τα αίτια θανάτου ήταν ασαφή. Οι γαστρεντερικές παθήσεις και η κόπωση χτύπησαν με την ίδια ή και μεγαλύτερη σφοδρότητα από τις ρωσικές σφαίρες.
Η έρευνα επισημαίνει ότι η διαφοροποίηση μεταξύ τύφου, τυφοειδούς και παρατυφοειδούς πυρετού ήταν ανέφικτη με τα ιατρικά μέσα της εποχής. Τα συχνά παρόμοια συμπτώματα προκαλούσαν σύγχυση στους γιατρούς και τους διοικητές, εμποδίζοντας την λήψη αποτελεσματικών μέτρων για τον περιορισμό της εξάπλωσης των παθογόνων μικροοργανισμών.
Η εργασία αποτελεί την πρώτη άμεση απόδειξη του παρατυφοειδούς πυρετού και του υποτροπιάζοντος πυρετού σε στρατιώτες του Ναπολέοντα και υπογραμμίζει τη χρησιμότητα της παλαιογενωμικής για την ανακατασκευή ιστορικών επιδημιών.
Ωστόσο, οι ίδιοι οι συγγραφείς αναγνωρίζουν τους περιορισμούς: δεκατρία άτομα αντιπροσωπεύουν ένα μικρό κλάσμα των περισσότερων από 3.000 σωμάτων που βρέθηκαν στον ομαδικό τάφο του Βίλνιους.
Όπως σημείωσαν οι New York Times, το επιστημονικό μάθημα υπερβαίνει το επεισόδιο: η ανάλυση του αρχαίου DNA αναδεικνύεται σε θεμελιώδες εργαλείο για την αποκάλυψη των σκιών του παρελθόντος και την κατανόηση της υγειονομικής διάστασης των μεγάλων στρατιωτικών ηττών.
Στην περίπτωση της γαλλικής υποχώρησης, η επιστήμη έδειξε ότι μερικές φορές η ιστορία κρίνεται από έναν εχθρό τόσο μικρό όσο ένα βακτήριο ή μια ψείρα.