Ολόκληρες θρησκείες εξελίχθηκαν γύρω από τη νηστεία ενός ανθρώπου, αυτοκρατορίες ανατράπηκαν, πόλεμοι σταμάτησαν. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν ο Ιησούς, ο Μωάμεθ, ο Βούδας και ο Γκάντι. Από τα αρχαία χρόνια πιστευόταν πως η νηστεία δυναμώνει την προσευχή, ενισχύει τον άνθρωπο, θωρακίζει την υγεία του, καταπολεμά ακόμη και τους πειρασμούς.
Νηστεία ονομάζεται η εκούσια ή ακούσια αποχή από τροφή. Η λέξη που είναι αρχαιοελληνική και χρησιμοποιείται αυτούσια μέχρι σήμερα, αποτελείται από το μόριο «νη» που δηλώνει στέρηση και το ρήμα «εσθίω» που σημαίνει τρώγω. Στις τρεις μονοθεϊστικές, τις λεγόμενες Αβραμιαίες, θρησκείες, στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, η νηστεία αποτελεί ένα σημαντικό -ενίοτε απαραίτητο- στάδιο για την ψυχοσωματική προετοιμασία του πιστού. Επικεντρώνεται σε ανάλογες δοκιμασίες βιβλικών προσώπων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Μωυσής νήστεψε 40 ημέρες πριν ανέβει στην κορυφή του Όρους Σινά για να παραλάβει, κατά τη θρησκευτική παράδοση, από τον Θεό τη Διαθήκη των 10 εντολών. Η νηστεία του έδωσε το θάρρος και το ψυχικό σθένος να «αντικρίσει» τον Δημιουργό, ενώ στην περίπτωση του Σαμψών αποτελούσε το πραγματικό μυστικό της δύναμής του. Μετά από νηστεία 24 ωρών ο Δανιήλ γλύτωσε στον λάκκο των Λεόντων, ενώ ο Ιησούς Χριστός πριν ξεκινήσει τη διδασκαλία του αποσύρθηκε στην έρημο όπου με νηστεία και προσευχή παρέμεινε επί 40 ημέρες.
Η νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που δεν αποτελεί αυτοσκοπό όπως σε άλλες θρησκείες, αλλά μέσο για την πνευματική τελειοποίηση του ανθρώπου και διαρκεί συνολικά 180-200 ημέρες τον χρόνο. Η Σαρακοστή είναι η μεγαλύτερη (46 ημέρες) και πιο επίσημη περίοδος νηστείας στο ημερολόγιο της χριστιανικής εκκλησίας που οδηγεί στον εορτασμό της μεγαλύτερης πανηγυρικής ημέρας του Χριστιανισμού, το Πάσχα, το οποίο σηματοδοτεί την ημέρα της ανάσταση του Ιησού και το θρίαμβο πάνω στο θάνατο.
Η περίοδος αυτή αντικατοπτρίζει τις 40 ημέρες που πέρασε ο Χριστός στην έρημο, τη νηστεία, τη προσευχή και τους πειρασμούς του Σατανά, πριν ο Θεάνθρωπος ξεκινήσει το δημόσιο έργο του. Τόσο με το προσωπικό του παράδειγμα, όσο και με τη διδασκαλία του μας υποδεικνύει την αξία της νηστείας, καθώς και τη θέση της στην «καινή», τη νέα ζωή που εγκαινιάζει. Αξιοσημείωτο είναι πως ίδιος δεν ορίζει μια σταθερή και υποχρεωτική νηστεία, ενώ τονίζει τον κίνδυνο παρέκκλισης και διαστροφής του σκοπού της . Κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας, η νηστεία δεν είναι μόνο όμως η αποχή από κάποια φαγητά αλλά και από πάθη, εγωισμούς και αμαρτωλές συμπεριφορές. Έτσι, ως δοκιμασία, συναντάται στη διάρκεια των αιώνων, με διαφορετική ίσως μορφή, σχεδόν σε όλες τις θρησκείες.
Η ιδέα πίσω από τη Σαρακοστή είναι ότι κάθε χρόνο, οι Χριστιανοί προσπαθούν να μιμηθούν τις πράξεις του Ιησού στην έρημο. Είναι μια περίοδος που πρέπει να βάλουν στην άκρη κάποιες ανέσεις και να υιοθετήσουν μια πνευματική πρακτική που οδηγεί σε αυτοεξέταση, μετάνοια από τις αμαρτίες και, τελικά, ανανέωση της ψυχής. Η υστέρηση, αντίθετα, αφορά περισσότερο την αναγνώριση και την αποδοχή της θνησιμότητας του ατόμου και την αναγνώριση της ύπαρξης των αμαρτιών που σηματοδοτούν τη ζωή των ανθρώπων πάνω στη γη.
Η νηστεία κρατά 46 ημέρες παρόλο που ο Ιησούς νήστεψε για 40 ημέρες, επειδή κάθε εβδομάδα, η νηστεία διακόπτεται την Κυριακή. Στην χριστιανική διδασκαλία, κάθε Κυριακή αποτελεί από μόνη της μια μέρα γιορτής, μια μικρή υπενθύμιση της ανάστασης του Ιησού. Η Σαρακοστή αποσκοπεί στο να εξουδετερώσει κάθε εγωιστική ιδέα που έχουμε μερικές φορές για τον εαυτό μας, να μας βοηθήσει να εντοπίσουμε την αλαζονεία και τον εφησυχασμό, να μας υπενθυμίσει ότι όλοι θα πεθάνουμε κάποια μέρα γι’ αυτό και η ζωή μας πρέπει να έχει άλλο νόημα. Η περίοδος της νηστείας οφείλει να μας βγάζει από κάθε ασφαλή πεπατημένη και πρέπει να τελειώνει με ευγνωμοσύνη για το δώρο της ζωής.
Κατά τις ημέρες της Σαρακοστής επιβάλλεται αποχή από την κατανάλωση κρέατος, αυγών, ζωικών προϊόντων, γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων, ψαριών (εξαιρούνται τα μαλάκια και τα όστρακα, όπως επίσης και τα παρασκευάσματα από τα αυγά των ψαριών, ταραμάς, αυγοτάραχο και χαβιάρι), λαδιού (εξαιρούνται οι ελιές), κρασιού και διαφόρων οινοπνευματωδών ποτών. Σε αντιδιαστολή με τα αρτύσιμα εδέσματα, οι τροφές, που επιτρέπονται είναι τα λαχανικά, τα χόρτα, τα φρούτα, τα αφεψήματα, προϊόντα που βασίζονται στα δημητριακά, όπως τα σιτηρά, τα αρτοσκευάσματα (ψωμί, φρυγανιές), τα ζυμαρικά, το σησαμέλαιο, το ταχίνι, τα όσπρια και οι ξηροί καρποί.
Τα κριτήρια με τα οποία αποκλείστηκαν κάποιες τροφές και οι περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί λόγοι που επηρέασαν τη διαμόρφωση των νηστειών θεωρούνται ότι ήταν οι υψηλές θερμοκρασίες της Μέσης Ανατολής, ο νομαδικός τρόπος ζωής, η έλλειψη ή οι επιδράσεις κάποιων τροφών, όπως τα μπαχάρια, η ανάγκη διαφοροποίησης από προηγούμενες θρησκευτικές πρακτικές αλλά και η προσπάθεια εξίσωσης πλουσίων και φτωχών ενώπιον του Θεού. Καθώς εξαπλωνόταν ο Χριστιανισμός η νηστεία προσαρμοζόταν στις κλιματολογικές συνθήκες και τις διατροφικές συνήθειες της περιοχής.