Ασθένεια, διαταραχή, νόσος, σύνδρομο, αρρώστια, πάθηση, νόσημα. Λέξεις διαφορετικές από το πλούσιο ελληνικό λεξιλόγιο που τις χρησιμοποιούμε αναλόγως και έχουν επικαλυπτόμενα νοήματα, ακόμα και στην ιατρική ορολογία. Ποια λέξη όμως αι σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε συχνότερα; Ο κ. Διονύσης Γούτσος, Καθηγητής Κειμενογλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ έχει μελετήσει το θέμα, με βάση το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ) και το GkWaC, ένα γενικό σώμα κειμένων που δημιουργήθηκε αποκλειστικά από κείμενα του διαδικτύου.
Το πιο ενδιαφέρον συμπέρασμα είναι ότι η ασθένεια ως λέξη, εμφανίζεται ως γενικός όρος με ομοιόμορφη κατανομή και έμφαση σε πιο επίσημα κείμενα, ενώ τα άλλα ουσιαστικά εμφανίζονται σε ακαδημαϊκά και εκλαϊκευτικά κείμενα, πλην της αρρώστιας η οποία πρωταγωνιστεί σε λογοτεχνικά κείμενα.
Ας το δούμε λίγο πιο αναλυτικά: Αρχικά, όπως φάνηκε, η ασθένεια είναι ο συχνότερος όρος και ακολουθείται από τη διαταραχή και τη νόσο, ενώ αρκετά μικρότερη συχνότητα έχουν τα ουσιαστικά σύνδρομο, αρρώστια και πάθηση και τη μικρότερη το νόσημα. Ο κ Γούτσος διερεύνησε μεταξύ άλλων το σημασιολογικό πεδίο της ασθένειας στα ελληνικά, πως εκφράζεται δηλαδή εννοιολογικά η λέξη στα διάφορα κείμενα. Και ποια τα αποτελέσματα; Στο παρακάτω γράφημα παρουσιάζεται η σχετική συχνότητα των βασικών λέξεων για την ασθένεια, από τη διερεύνηση που έγινε όμως μόνο σε υποσώματα του ΣΕΚ.
Όπως φαίνεται, η λέξη ασθένεια εμφανίζεται με σχετικά ομοιόμορφη κατανομή σε όλα τα κειμενικά είδη, με προτίμηση στα ενημερωτικά και τα νομοθετικά κείμενα. Το είδος στο οποίο είναι λιγότερο συχνή είναι η λογοτεχνία. Τα στοιχεία αυτά υποδεικνύουν ότι πρόκειται όντως για γενικό όρο και ως τέτοιος εμφανίζεται κατεξοχήν σε επίσημες χρήσεις. Πιο άνιση κατανομή έχει η λέξη διαταραχή, που εμφανίζεται χαρακτηριστικά πιο συχνά σε ακαδημαϊκά και ενημερωτικά κείμενα. Παρόμοια κατανομή εμφανίζουν και η νόσος και το σύνδρομο, κάτι που υποδηλώνει την πιθανή προέλευσή τους από το εξειδικευμένο πεδίο της ιατρικής και την εξάπλωσή τους μέσω των εκλαϊκευτικών κειμένων. Ιδιαίτερη σημασία έχει η προτίμηση των λογοτεχνικών κειμένων στη λέξη αρρώστια, ενώ ενδιαφέρον έχει η προτίμηση των ειδήσεων στις λέξεις ασθένεια και νόσος και των άρθρων γνώμης στη λέξη σύνδρομο.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι το πως συνδέονται οι λέξεις αυτές με διαφορετικά ρήματα. Στον παρακάτω Πίνακα παρουσιάζονται οι κύριες ρηματικές συνάψεις των ουσιαστικών αυτών, ταξινομημένες ανάλογα με τον ρόλο με τον οποίο συλλαμβάνεται εννοιολογικά η ασθένεια.
Όπως μπορούμε να δούμε οι ρηματικές συνάψεις των ουσιαστικών για την ασθένεια διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Όσες παρουσιάζουν την ασθένεια ως ένα απλό φαινόμενο ή υπαρκτικό γεγονός και όσες την εμφανίζουν ως ενεργό δράστη ή πλήγμα/δοκιμασία για τον ασθενή. Έτσι, ενώ η ασθένεια απλώς εκδηλώνεται ή υπάρχει, η αρρώστια μπορεί να προσβάλει τον ασθενή, ο οποίος την κολλάει.
Με παρόμοιο τρόπο, η διαταραχή και η πάθηση εμφανίζονται ως φαινόμενα, ενώ το σύνδρομο, τόσο στις ιατρικές όσο και στις μεταφορικές χρήσεις του, εμφανίζεται ενεργητικά και η νόσος φαίνεται να μπορεί να συλληφθεί εννοιολογικά και με τους δύο τρόπους.
Όπως σημειώνει ο ίδιος ο καθηγητής σε δημοσίευσή του: «Η ανάλυση των γλωσσικών δεδομένων επιτρέπει να διακρίνουμε τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους συλλαμβάνονται εννοιολογικά στα ελληνικά οι σχετικές έννοιες και κυρίως την έμφαση στην ασθένεια ως πράγμα, καθώς και τη διάκριση μεταξύ μιας κοινωνικής/προσωπικής, μιας κοινωνικής γενικής και μιας ιατρικής πτυχής της ασθένειας, που εκφράζεται γλωσσικά με τα βασικά ουσιαστικά αρρώστια, ασθένεια και νόσος αντίστοιχα. Οι ευρύτερες προεκτάσεις της γλωσσικής ανάλυσης για τις ιατροανθρωπιστικές επιστήμες εντάσσονται στο πλαίσιο της συνειδητοποίησης ότι οι οντότητες που σχετίζονται με το πεδίο αυτό μπορεί να επηρεάζουν τις αντιλήψεις των ομιλητών και έμμεσα, την ίδια την ποιότητα της ζωής τους».