«Λέτε Ευρώπη, αλλά σκέφτεστε γη για στρατιώτες, ελεγχόμενες βιομηχανίες, καθοδηγούμενη διανόηση. Μήπως υπερβάλλω; Τουλάχιστον, όμως, ξέρω ότι, όταν λέτε Ευρώπη, ακόμη και στις καλύτερες στιγμές σας, όταν παρασύρεστε από τα ίδια σας τα ψέματα, τίποτα δεν σας εμποδίζει να σκέφτεστε ένα πλήθος από πειθήνια έθνη που οδηγούνται από μια Γερμανία αφεντάδων προς ένα απίστευτο, αιματοκυλισμένο μέλλον….» (Αλμπέρ Καμύ, «Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό», 1943-1944).
του Ηλία Γιαννακόπουλου (φιλόλογου)
Στο δρόμο προς τις Ευρωεκλογές οι παραπάνω διαπιστώσεις – καταγγελία του Γάλλου διανοούμενου παραμένουν επίκαιρες και ενισχύουν το διάχυτο σκεπτικισμό για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης. Μια υπόγεια και υπόρρητη σύγκρουση επιτελείται ανάμεσα σε Ευρωπαϊστές και Ευρωσκεπτικιστές. Η Ευρώπη μετά και το πολυθρύλητο Brexit φαίνεται διχασμένη που για πολλούς σημαίνει την απαρχή μιας χρόνιας αποσύνθεσης. Κι αυτό γιατί ενισχύονται οι φυγόκεντρες τάσεις μέσα από την ανάδυση επικίνδυνων εθνικισμών που επωάζονται στο κλίμα ανασφάλειας και αβεβαιότητας πολλών λαών – κρατών (Ουγγαρία, Ιταλία…).
Ωστόσο, σε μια εποχή και σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από συνεχείς μεταβολές, ακραίες αντιθέσεις (Βορράς – Νότος), από μεγάλους οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς, από ραγδαίες επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις, έντονες δημογραφικές ανακατατάξεις κι από μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα η Ευρώπη εξακολουθεί να παραμένει η μόνη «σταθερά» για την ευδοκίμηση του πολιτισμού, του ορθολογισμού και της ειρηνικής συνύπαρξης ανθρώπων και λαών με διαφορετικές (γλωσσικές, εθνικές…) καταβολές.
Ευρώπη και πολυμορφία
Για πολλούς αυτή η πολυμορφία και πολυποικιλία της Ε.Ε., ως πολυκρατικού μορφώματος, συνιστούν τη δύναμη και την αδυναμία της. Άλλοτε η πολυμορφία και ανομοιογένεια (οικονομική, πολιτική…) γεννά θετικά αποτελέσματα κι άλλοτε αρνητικά.
Τα θετικά απορρέουν από το γεγονός ότι διαφορετικοί άνθρωποι μέσα από διαφορετική γλώσσα και διαφορετικές πολιτισμικές αφετηρίες καταγράφουν και εκφράζουν με έναν ιδιαίτερο δικό τους τρόπο τις θέσεις και τις προτάσεις τους για ένα πλήθος ζητημάτων. Διαφορετικοί άνθρωποι, λαοί και κράτη συνυφαίνουν το μωσαϊκό του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Εξάλλου η πρόοδος και η εξέλιξη γονιμοποιούνται από τη σύγκρουση – σύνθεση διαφορετικών στοιχείων.
Υπάρχουν, όμως, κι εκείνοι που στην ποικιλομορφία και ετερογένεια της Ε.Ε. διαβλέπουν τη βασική αιτία των αρνητικών της γνωρισμάτων. Η ανομοιογένεια (γλωσσική, πολιτική, οικονομική, εθνολογική..) δημιουργεί προβλήματα στη χάραξη μιας ενιαίας πολιτικής και νομοθεσίας για την επίλυση ζωτικών προβλημάτων. Στη γέννηση των προβλημάτων της Ε.Ε. δρα ενισχυτικά και ο ηγεμονισμός κάποιων κρατών και ιδιαίτερα της Γερμανίας. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που διαβλέπουν στον Γερμανικό ηγεμονισμό την ανάδυση μιας Νέας Ρώμης.
Η Ευρωπαϊκή ταυτότητα
Οι παραπάνω αντιτιθέμενες αξιολογήσεις καθιστούν επικίνδυνη κάθε απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ευρώπης και της Ε.Ε. Ακόμη δυσκολότερος είναι ο ορισμός και η ανίχνευση του πυρήνα του Ευρωπαίου πολίτη. Η Ευρωπαϊκή Ταυτότητα – το μεγάλο ζητούμενο – ορίζεται από παραδοσιακές παραδοχές και στερεότυπα που είχαν σημείο αναφοράς τον αρχαιοελληνικό ορθολογισμό, τη Ρωμαϊκή νομοθεσία και την πνευματικότητα του Χριστιανισμού.
Τα στοιχεία, όμως, αυτά τείνουν να ανατραπούν από την πολυπολιτισμικότητα της σημερινής Ε.Ε. εξαιτίας και του μεταναστευτικού ρεύματος. Ακόμη πιο δύσκολος καθίσταται ο καθορισμός της Ευρωπαϊκής ιθαγένειας, αφού ποικίλλει από κράτος σε κράτος ως απόρροια δυο μορφών δικαίων. Το δίκαιο του αίματος (jus sanguinis) και το δίκαιο του εδάφους (jus soli). Το εγχείρημα του «ορισμού» καθίσταται δυσκολότερο όταν εκλαμβάνουμε την Ε.Ε. ως μια παγιωμένη κατάσταση και όχι ως μια διαδικασία «εν τω γίγνεσθαι».
Ίσως τον καλύτερο «ορισμό» να τον έδωσε ο Αλμπέρ Καμύ, όταν διείδε το φωτεινό και σκοτεινό πρόσωπο της Ευρώπης της δεκαετίας του 1940.
«Θα ήθελα να συνειδητοποιήσετε καλά τούτη τη διαφορά: Η Ευρώπη είναι για σας αυτός ο τόπος που περιβάλλεται από θάλασσες και βουνά, που χωρίζεται από φράγματα, ο σκαμμένος στα έγκατά του από ορυχεία…. όπου η Γερμανία παίζει μια παρτίδα με μοναδικό διακύβευμα το ίδιο το μέλλον της. Για μας όμως είναι αυτή η γη του πνεύματος όπου εδώ και είκοσι αιώνες συνεχίζεται η πιο καταπληκτική περιπέτεια του ανθρώπου. Είναι αυτή η προνομιούχος αρένα, όπου η πάλη του ανθρώπου της Δύσης ενάντια στον κόσμο, ενάντια στους θεούς, ενάντια στον εαυτό του, φτάνει σήμερα στην πιο συγκλονιστική φάση της. Όπως βλέπετε, δεν υπάρχει κοινό μέτρο για σας και για μας».
Ο Ευρωπαίος πολίτης
Επαγωγικά βαδίζοντας, όχι μόνο ως ψηφοφόροι αλλά και ως Έλληνες πολίτες, μπορούμε να θεωρήσουμε πως η ουσία του Ευρωπαίου πολίτη – το ζωντανό κύτταρο της Ε.Ε. – εδράζεται πάνω στις ευκαιρίες που έχει να συμμετέχει και να διεκδικεί. Να προτείνει και να απορρίπτει. Να δρα και να σκέπτεται. Να αξιολογεί, να συνθέτει και να αναλαμβάνει ευθύνες. Να αμύνεται και να επιτίθεται. Να οραματίζεται και να δρα με ρεαλισμό. Πολίτης που να μπορεί να απελευθερωθεί από τα γρανάζια της «μάζας» και της εξουσίας των fake news. Ένας πολίτης «δημιουργός πολιτικής» και όχι «καταναλωτής» ιδεολογημάτων. Όλα αυτά συνθέτουν τον τύπο του «Homo politicus» που ακυρώνει τον τύπο του συμβιβασμένου, του άπραγου και της ιδιώτευσης, του «Homo idiot».
Το μεγάλο, δηλαδή, στοίχημα της Ε.Ε. είναι: Ή θα ανοιχτούμε προς την «κοινωνία των πολιτών» ή θα οπισθοδρομήσουμε στην κοινωνία των «ειδικών» και των τεχνοκρατών. Αυτό ακριβώς υπονοούσε και ο Ζακ Ντελόρ όταν είχε διακηρύξει «Δεν ενοποιούμε οικονομίες, αλλά ενοποιούμε την πολιτική».
Ανθρωποκεντρική Ευρώπη
Επιπρόσθετα στην κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία της Ευρωπαϊκής ταυτότητας και του Ευρωπαίου Πολίτη θα πρέπει να ενταχθεί και η έννοια άνθρωπος ως «αυταξία», χωρίς προσδιορισμούς χρώματος, φυλής, θρησκείας και καταγωγής. Η δόμηση και ο σαφής προσδιορισμός της Ευρωπαϊκής Ταυτότητας κατέστη στις μέρες μας «κατηγορική προσταγή», γιατί βοηθά τους πολίτες να ισορροπούν με επιτυχία πάνω σε δυο αναγκαιότητες: Στην εθνική και ευρωπαϊκή συνείδηση.
Η εθνική προσκόλληση στο «εθνικό» στοιχείο είναι τόσο επικίνδυνη όσο και η άκριτη αποκόλληση από τις εθνικές ρίζες. Κι αν αυτόν τον διαχωρισμό τον προεκτείνουμε σε άλλο επίπεδο, τότε θα ανακαλύψουμε το μέτρο και τον κωδικό με τα οποία θα οικοδομήσουμε σε στέρεα βάση την Ευρώπη του μέλλοντος. Το εύρημα αυτής της πορείας είναι ο άνθρωπος.
Αυτός πρέπει να είναι και ο βασικός άξονας γύρω από τον οποίο θα πρέπει να περιστρέφεται η πολιτική αντιπαράθεση στις Ευρωεκλογές αλλά και το μέλλον της Ευρώπης.
Η διάσωση του ανθρώπου είναι και το διακύβευμα αυτών των Ευρωεκλογών. «Τουλάχιστον όμως θα έχουμε συμβάλλει στη διάσωση της ανθρώπινης ύπαρξης από τη μοναξιά, όπου θέλατε να τη φυλακίσετε, επειδή περιφρονήσατε την πίστη στον άνθρωπο…..» («Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό» Α. Καμύ)
Το δίλημμα
Ο Έλληνας ψηφοφόρος στο δίλημμα «Ευρωλατρεία» ή «Ευρωσκεπτικισμός» μπορεί να αντιτάξει τη νηφαλιότητα και τη δυνατότητά του να αφομοιώνει το «ξένο» και να το μετατρέπει σε δική του κατάκτηση. Όπως «το φοινικικό εμπορικό αλφάβητο στην Ελλάδα έγινε Λόγος, οι ορφικές λατρείες Θέατρο και η αιγυπτιακή αστρολογία, Αστρονομία» έτσι και η Ευρώπη μπορεί να γίνει η αφετηρία για μια άλλη ματιά για το ρόλο της Ελλάδας στο σύγχρονο κόσμο.
Ο Γ. Σεφέρης προβάλλει το δίλημμα του Έλληνα απέναντι στο δυτικό πολιτισμό και συμβουλεύει την υπέρβασή του:
«Το δίλημμα είναι αμείλικτο: είτε θα αντικρίσουμε το δυτικό πολιτισμό που είναι κατά ένα μέρος και δικός μας, μελετώντας με λογισμό και με νηφάλιο θάρρος τις ζωντανές πηγές του – κι αυτό δε βλέπω πως μπορεί να γίνει αν δεν αντλήσουμε τη δύναμη από τις δικές μας ρίζες και χωρίς ένα συστηματικό μόχθο για τη δική μας παράδοση˙ είτε θα του γυρίσουμε τις πλάτες και θα τον αγνοήσουμε, αφήνοντάς τον να μας υπερφαλαγγίσει, με κάποιον τρόπο από κάτω, με τη βιομηχανοποιημένη, την αγοραία, τη χειρότερη μορφή της επίδρασής του»
